Þjóðviljinn - 17.09.1983, Blaðsíða 15

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 17.-18. september 1983
Helgin 17.-18. september 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15
Mannréttindabarátta án ofbeldis
Hrafn Bragason borgardómari erviö-
mælandi Þjóöviljans þessa vikuna.
Hann hefur starfaö viö Borgardóm frá
því hann kom frá prófborði fyrir 18
árum, þaraf sem dómari í 11 árog
þekkir því íslenska dómskerfið af langri
reynslu. Hann var einn af stofnendum
íslandsdeildar Amnesty international
og gegndi þarformennsku til skamms
tíma. Hann er því manna fróðastur um
mannréttindamál. Og fyrir skömmu átti
hann ásamt öðrum einstaklingum þátt í
boðun fundar í Sigtúni, þar sem vanda-
mál húsbyggjenda vegna vaxtabyrði af
lánum voru til umræðu. Húsnæðis-
málin eru honum kunn af eigin raun og
af dómarastarfinu. Allt eru þetta mál
sem ofarlega eru á baugi, og við byrj-
uðum samtal okkar á að ég bað hann
um að lýsa fyrir okkur íslenska réttar-
kerfinu og stöðu dómarans innan þess.
íslenskt réttarkerfi er í rauninni dálítill
frumskógur, sem við höfum lengi barist
fyrir umbótum á. Úti á landsbyggðinni
búum við enn við það kerfi, að fram-
kvæmdavaldið og dómsvaldið hefur ekki
verið aðskilið. Sýslumannsembættin, sem
urðu til upp úr því er íslendingar gengu
Noregskonungi á hönd 1262 hafa alltaf ver-
ið umboðsaðili ríkisvaldsins auk þess sem
þau fara með dómsvald. Þetta er kerfi sem
umboðsstarfalausir dómarar hafa viljað
breyta, þar sem aukin verði skil á milli um-
boðsstarfa og dómsstarfa.
Hér í Reykjavík eru það 5 stofnanir sem
skipta með sér störfum sýslumanna, Borg-
ardómaraembættið, Sakadómaraemb-
ættið, Lögreglustjóraembættið, Tollstjóra-
embættið og Tryggingastofnun ríkisins.
Auk þess er sýslumaður oddviti sýslunefnd-
ar.
Þegar farið var að breyta dómsstólum á
Norðurlöndum á síðustu öld voru sýslu-
ísland er eina landið í E vr-
ópu þar sem hefur verið
skilið á milli dómsvalds
og framkvæmdavalds...
mannsembættin þar lögð niður og hin eigin-
legu dómarastörf aðskilin frá umboðsstörf-
um fyrir ríkið. fsland er nú eina landið í
Evrópu þar sem umboðsmenn ríkisvaldsins
fara jafnframt með dómsvald. Þó er mér
ekki grunlaust um að sýslumannsembætti í
íslenskri mynd sé einnig til á Svalbarða.
Mörgum sýnist að skilja verði frekar á milii
lagasetningavaldsins og framkvæmdavalds-
ins, en dómsvaldið verður einnig að vera
aðskilið frá hinum þáttum ríkisvaldsins.
Það er í rauninni einn af hornsteinum lýð-
ræðisins.
Hér í Borgardómi starfa nú 10 dómarar
og 4 fulltrúar. Við förum með einkamál,
það er mál á milli einstaklinga, félaga og
stofnana. Opinber mál heyra hins vegar
undir sakadóm. Hér fara dómarar með mál
sem eru munnlega sótt og varin, en fulltrúar
fara með óvarin mál, sem að mestu leyti eru
innheimtumál og hafa vaxið gífurlega á síð-
asta ári. Málafjöldi hér fyrir Borgardómi
hafði vaxið úr um 4000 í um 7000 fyrstu 6
mánuði þessa árs og er það mest um inn-
heimtumál að ræða. Þó er mikill fjöldi
slíkra vanskilamála bundinn í veðbréfum,
og fara þau þá beint til Borgarfógetaemb-
ættisins og í uppboð veðsettra eigna. Þar
hefur einnig orðið mikil aukning síðustu
mánuðina.
Kemur það ekki fyrir í starfi þínu sem
dómari, að þér finnist bókstafur laganna
stangast á við heilbrigða réttlætiskennd?
Það gerist ekki oft, en getur þó komið
fyrir. Réttarkerfi okkar byggir á siða-
skoðun Vesturlanda, og það má segja að
grundvöllur þess sé sú siðfræði sem við
erum alin upp við. Hins vegar eru alltaf
tilvik, sem ekki passa við reglurnar. Lög-
gjöfin er orðin mikill frumskógur og þá geta
oft komið upp tilvik, sem löggjafinn hefur
ekki haft í huga. En dómarinn hefur alltaf
sína eigin siðferðisvitund með í för. Hans er
að skera úr um þar sem tveir deila. Þar
hlýtur annar aðilinn að tapa að einhverju
leyti, og er ekki óeðlilegt að honum finnist
það ósanngjarnt. Dómaraþjálfunin er hins
vegar í því fólgin að láta fyrirfram mótaðar
skoðanir ekki hafa áhrif á úrskurðinn. Ann-
ars er meðdómendakerfið einn helsti kost-
urinn við íslenska réttarkerfið. Dómarar
hér geta tekið sér einn eða tvo sérfróða
meðdómendur, og hafa þeir þá sama rétt og
embættisdómari við dómsúrskurð. Það hef-
ur komið fyrir að 2 sérfróðir meðdómendur
hafi borið embættisdómara ofurliði og að
úrskurður þeirra hafi verið staðfestur fyrir
Hæstarétti. Hæstaréttardómarar geta hins
vegar ekki ráðið sér meðdómendur.
Ef við lítum til mannréttindamála í víðari
skilningi og alþjóðlegu samhengi eins og þú
hefur fengist við þau innan Amnesty Intern-
ational, verða málin þá ekki mun flóknari
og erfiðari viðfangs?
Jú, þá verða þau auðvitað flóknari, því
þar skortir almenn lög, sem hægt er að fara
eftir. Við höfum að vísu samninga og sátt-
mála sem ríkin hafa gert sín á milli og þann-
ig skuldbundið sig í raun og veru til að hlíta
ákveðnum reglum. Við höfum hins vegar
ekki stofnanir er geta séð til að þessum
samningunt og skuldbindingum sé fram-
fylgt nema að mjög takmörkuðu leyti.
Við í Amnesty International byggjum
starf okkar fyrst og fremst á
Mannréttindayfirlýsingu og Mannréttinda-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna um borgara-
leg og pólitísk réttindi og hliðstæðum skuld-
bindingum. Þegar kvartanir berast til Amn-
esty, þá eru málin fyrst send til aðalstöðv-
anna í London, þar sem rannsakað er hvort
meðferð í máli viðkomandi aðila hefur ver-
ið í samræmi við lög viðkomandi lands og
yfirlýsingar um mannréttindi.
Nú hefur skilningur manna á
mannréttindum verið breytilegur á hinum
ýmsu tímaskciðum sögunnar, og ef litið er
til heimsins í dag, má jafnvel segja að
mannkynið lifl nú á mismunandi tíma-
skeiðum þar sem menningarlegar og sögu-
legar forsendur eru ólíkar. Er þá hægt að
Starf Ghandi mundi vera í
anda Amnesty...
setja fram algildan mælikvarða á
mannréttindi?
Þetta vandamál endurspeglast kannski
gleggst í þeirri staðreynd að hjá Sameinuðu
þjóðunum hafa verið samþykktir tvenns
konar mannréttindasáttmálar. Annars veg-
ar er sáttmáli um þessi hefðbundnu
mannréttindi einsog tjáningar- og trúfrelsi,
hins vegar er sáttmáli um rétt manna til
afkomu, atvinnu, heilsugæslu o.s.frv. Það
er í raun sáttmálinn um hin hefðbundnu
mannréttindi eins og tjáningarfrelsið sem
Amnesty hefur helst byggt starf sitt á. Um
það hefur verið rætt innan samtakanna,
hvort taka ætti upp mál er byggðu á hinum
sáttmálanum, en bæði er, að það er erfiðara
að fóta sig á honum og svo hefur Amnesty
haft meira en nóg á sinni könnu, þannig að
úr því hefur ekki orðið.
Er þá um algildan mælikvarða að ræða,
er nær til allra þjóða og menningarsvæða?
Amnesty hefur svarað þessari spurningu
á þann hátt, að allar þjóðir sem eru aðilar
að Sameinuðu þjóðunum hafa skrifað undir
Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóð-
anna og með því hafa þessi ríki skuldbundið
sig til að hlíta þeim reglum, sem þar eru
settar fram. Amnesty gerir síðan ekki ann-
að en að halda sig við þessar reglur.
Hitt er svo annað mál, að menningar-
svæðin eru mismunandi, og það sem einum
finnst rétt finnst öðrum rangt. Til dæmis
þekkist það í arabaheiminum að rétt þykir
að höggva hönd af þjófi, en samkvæmt
mannréttindayfirlýsingunni sem þessi ríki
hafa skrifað undir er það hins vegar rangt.
Einnig leikur grunur á að þrælahald við-
gangist í sumum arabaríkjanna,en þræla-
hald er bannað samkvæmt mannréttinda-
yfirlýsingunni. Þetta er augljóslega vanda-
mál, en Amnesty hefur haldið sig við þessa
Mannréttindayfirlýsingu og telur að allar
þjóðir eigi að fara eftir henni.
A sínum tíma hafði Amnesty afskipti af
málum franska flóttamanns Gervasoni, sem
hér dvaldi um skeið. Á hvaða forsendum
var það gert?
Gervasoni hafði gerst brotlegur við
frönsk lög um herskyldu, en þau lög voru af
Amnesty talin stangast á við
Mannréttindasáttmála Evrópu, sem Frakk-
ar höfðu samþykkt. Þeir höfðu hins vegar
ekki skrifað undir þann hluta sáttmálans er
kveður á um að einstaklingar í Frakklandi
geti borið upp mál sín við
Mannréttindadómstól Evrópu, og af þess-
um sökum þótti Amnesty rétt að taka málið
fyrir. Við urðum hins vegar óheppin með
málið hér, þar sem það lenti inní hefðbund-
inni pólitískri umræðu, sem var ekki fyrir
okkar tilstilli og við vorum frekar óhress
með, því að við töldum að við hefðum átt að
geta gert meira fyrir hann. Hins vegar var
það kannski fyrir okkar tilstilli og fleiri aðila
hér, að hann lenti ekki í fangelsi þegar hann
fór héðan. Gervasoni er ekki lengur per-
sona non grata í sínu föðurlandi, og eftir
stjórnarskiptin var hann skipaður í nefnd er
átti að fjalla um málefni þeirra er neita að
gegna herþjónustu.
Hvaða mál eru efst á baugi hjá Islands-
deild Amnesty Inernational um þessar
mundir?
Við erum þátttakendur í alheimsstarfi,
og okkur er í rauninni úthlutað verkefnum
frá London í samræmi við það sem við telj-
um okkur geta ráðið við. Þannig eru tveir
starfshópar á okkar vegum, sem við köllum
fangahópa, en þeim eru úthlutaðir ákveðn-
ir fangar sem þeir eiga síðan að sinna. Þeim
er sinnt með bréfaskriftum til viðkomandi
stjórnvalda og til aðstandenda fanganna,
jafnframt því sem þeim er sendur fatnaður
og annað sem að gagni mætti koma. Við
förum fram á bættan aðbúnað þar sem þess
er þörf. Meðal fanga sem við höfum þannig
sinnt var fangi af þjóðflokki tamila á Sri
Lanka. Hann var því miður tekinn af lífi í
uppreisninni sem þar var gerð á dögunum.
Við vorum einnig með fanga frá Sovét-
ríkjunum og annan frá Taiwan. Við erum
Gervasoni-málið var lær-
dómsríkt fyrir okkur og
varð til þess að styrkja ís-
landsdeildina...
ekki með fleiri fanga í bili, en við bíðum nú
eftir að fá úthlutað fanga frá höfuðstöðvun-
um í London. Við höfum einnig tekið þátt í
herferðum, sem Amnesty hefur skipulagt.
Þannig tókum við í ár þátt í slíkri herferð
gegn manndrápum af stjórnmálaástæðum.
Þar áður tókum við þátt í herferð vegna
mannshvarfa og nú er verið að undirbúa
herferð gegn pyntingum. Slík manndráp og
mannshvörf af stjórnmálaástæðum hafa
verið stunduð af stjórnvöldum víða í S-
Ameríku, þar sem hermenn eða dráps-
sveitir hafa verið sendar inn á heimili and-
ófsmanna,og svo finnast lík þeirra síðar á
víðavangi. Mannshvörfin í Argentínu hafa
verið staðfest, því miður. Þá hafa hliðstæðir
atburðir einnig gerst í íran og á Filipps-
eyjum, og grunur leikur á að slíkum aðferð-
um hafi einnig verið beitt í Afganistan.
Frá okkar sjónarmiði séð virðist sem
stjórnarfarið í Iran brjóti í bága við flest eða
öll grundvallaratriði okkar siðfræði. Hins
vegar er þetta stjórnarfar nánast helgað af
trúarbrögðunum þar í landi. Við hvaða
mælikvarða eigum við þá að styðjast?
Ég efast nú um að múhameðstrúarmenn
almennt myndu skrifa undir það að stjórn-
arfarið í íran væri helgað af þeirra trú. Hins
vegar er ákveðinn öfgahópur sem þarna
hefur náð völdum, og hann telur þetta
stjórnarfar helgast af hinum trúarlega bók-
staf. Ef við lítum svo almennt til þeirra
trúarbragða sem mannkynið niótast af að
einhverju leyti, þá sjáum við að umbúðir
þeirra taka mið af aldarandanum, gamlar
umbúðir stangast á við það sem hentar nú-
tímanum. Hins vegar hafa trúarbrögðin
reynt að aðlaga sig nútímanum, en það eru
þeir sem ekki vilja gera slíkt sem fara nú
með völd í íran. Við megum því ekki for-
dæma múhameðstrúna vegna stjórnarhátt-
anna í íran.
Hins vegar er það ljóst að hegðan íran-
stjórnar stangast í flestum atriðum á við þá
sáttmála sem íran hefur gengist undir á al-
þjóðavettvangi og varða mannréttindi.
Hefur Amnesty náð fótfestu í ríkjum 3.
heimsins, í Afríku, Asíu og Rómönsku Am-
eríku?
Já, við höfum víða deildir í þessum ríkj-
um, spurningin er hins vegar hversu sterkar
þær eru. Hins vegar er ljóst að starf samtak-
anna gengur best þar sem eitthvert lýðræði
ríkir, og samtökin eru lang öflugust í V-
Evrópu og N-Ameríku. Við höfum deildir í
löndum eins og Mexíkó, Costarica, Venez-
uela, Columbíu og meira að segja í Chile,
þótt sú deild sé ekki stór. Ég veit hins vegar
ekki hvort þeir starfa neðanjarðar. í Eg-
yptalandi lentu okkar menn í fangelsi á ár-
unum 1979-80 og komust því ekki t.d. á
þingið sem háð var í Vín 1980. í Tyrklandi
hefur verið erfitt ástand undanfarið, svo ég
nefni nú ríki sem er í nánum tengslum við
Evrópu. Við höfum verið með deild þar, en
þeir gátu ekki mætt á þingið í fyrra. í So-
vétríkjunum var starfandi Amnesty hópur,
en hann hefur verið lagður niður, og að-
standendur hans lentu síðan í fangelsi,
hvort sem það var fyrir starf að Amnesty-
málum eða fyrir aðrar sakir.
Um þessar mundir er verið að sýna hér
kvikmyndina um Ghandi. Voru starfsað-
ferðir hans í anda Amnesty?
Já, starf Ghandi mundi vera í anda Amn-
esty. Við erum mjög fylgjandi friðsamlegri
baráttu. Hins vegar þurfa skjólstæðingar
okkar ekki endilega áð vera sama sinnis.
Við erum auðvitað oft að reyna að hjálpa
£
<b
1
0)
3
5
Q*
5T
O
co'
5r
<A
o
3
mönnum, sem eru ekki Amnesty-menn.
Mönnum sem hafa ekki þær sömu hugsjón-
ir og við. En við tökum þá hins vegar ekki
upp á okkar arma nema þeir hafi ekki beitt
ofbeldi og ekki rekið áróður fyrir ofbeldi.
Hvort þeir síðar koma til með að hlíta þeim
reglum er svo annað mál. Við höfum einnig
kannað mál manna sem sekir hafa verið um
ofbeldi, en það hefur þá verið til þess að
kanna fangelsisaðstæður en ekki til þess að
fara fram á að þetta fólk væri látið laust. Við
sendum t.d. lækna í fangelsin í V-
Þýskalandi til þess að kanna þær aðstæður
sem félagar Baader-Meinhof samtakanna
bjuggu við. Það hvarflaði ekki að nokkrum
Amnesty-manni að fara fram á að þessir
fangar yrðu látnir lausir, því þeir voru brot-
legir við þessar reglur.
Voru heilbrigðisaðstæður taldar full-
nægjandi í þessu tilviki?
Nei, en það skal tekið fram að v-þýsk
stjórnvöld tóku umleitanir Amnesty um
bættan aðbúnað til greina.
Afstaða okkar í þessum málum er sú, að
það sé í rauninni sama hvað maður hefur
gert, hann eigi rétt á eðlilegri meðferð í
samræmi við anda Mannréttindayfirlýsing-
arinnar og ákvæði Mannréttindasáttmálans
þaraðlútandi. Þetta gildirm.a. um beitingu
gæsluvarðhalds án dómsúrskurðar og lang-
tíma frelsissviptingar án þess að réttarhöld
fari fram eða dómur sé kveðinn upp.
Nú vinnið þið mikið út frá
Mannréttindasáttmála Samcinuðu þjóð-
anna. Eru einhver formleg tengsl á tnilli
Amnesty og Sameinuðu þjóðanna?
Sameinuðu þjóðirnar hafa veitt Amnesty
ráðgefandi stöðu hjá samtökunum. Skýrsl-
ur frá Amnesty liggja yfirleitt fyrir hjá
Mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna
þegar hún kemur saman, og Amnesty
reynir að hafa áhrif á störf þeirrar nefndar
og á störf Allsherjarþingsins.
Hefur starf Amnesty borið áþreifanlegan
árangur?
Já, við höldum því fram að starf okkar
hafi borið árangur. En, svo dæmi sé tekið,
þá erum við ekki endilega að þakka okkur
það, þegar tiltekinn samviskufangi er látinn
laus. Við getum ekki vitað, hvaða þátt við
höfum átt í því. En við fáum hundruð bréfa
frá slíkum föngum, og þeir þakka Amnesty.
Við höfum einnig fengið slík þakkarbréf
hér á íslandi. Við vorum með fanga frá
Argentínu hér í mörg ár. Hann var síðan
látinn laus og fór úr landi til ísrael, þar sem
hann er nú.
Er Gervasoni-málið eina málið sem Amn-
esty hefur látið til sín taka hér á íslandi?
Það er eina málið sem gerðist hér á ís-
landi - að hluta til. Fyrir okkur var
Gervasoni-málið ekki íslenskt mál, heldur
alþjóðlegt. Það var mál sem varðaði ekki
bara íslandsdeildina, heldur samtökin í
heild, og það voru fleiri hópar en íslenski
hópurinn sent létu málið til sín taka. Þar
komu bæði Danir og írar inn í myndina og
reyndar fleiri þjóðir. Málið kom til aðal-
stöðvanna í London, en þeir komust að því
að mannréttindahópar í Frakklandi höfðu
mál Gervasoni til umfjöllunar. Við komum
síðan ákveðnum upplýsingum á framfæri
við dómsmálaráðuneytið frá London. Við
báðum forsætisráðherra einnig um að reynt
yrði að sjá til þess að hann lenti ekki í
fangelsi hérlendis eða ef hann færi héðan.
Forsætisráðherra tók því vel á þeim tíma,
og ég tel í raun og veru að hann hafi beitt
áhrifum sínum til þess að hann lenti ekki í
fangelsi.
Annars er það aðalregla í starfi Amnesty,
Meðferð Spegilsmálsins
er umdeilanlegt og ég
leyfi mér að vera þar á
annari skoðun en meiri-
hluti Hæstaréttar...
að deildirnar taka ekki þátt í störfum er
varða þeirra heimaland. Það gera aðrar
deildir. Ef til slíks kemur þá er það aldrei
nema í samráði við aðalstöðvarnar í
London, þegar um einhverjar
skammtímaúrlausnir er að ræða.
Gervasoni-málið er því ekki dæmigert
Amnesty-mál. Það var hinsvegar lær-
dómsríkt fyrir okkur, og ég held að íslands-
deildin hafi í raun og veru styrkst á þessu.
Ég held að það lið sem ber uppi starf
deildarinnar hafi áttað sig betur á því hvað
má gera og hvað ekki. Við áttuðum okkur
líka á viðbrögðum hér innanlands sem
sýndu að einhver hluti þjóðarinnar - við
vonum öll að það sé lítill hluti - sé ekki
sáttur við að hleypa útlendum mönnum inn
í landið til langframa. Við höfum hins vegar
haldið því fram að við berum ábyrgð og
okkur varði hvað gerist meðal framandi
þjóða. Samgöngur eru nú orðnar svo greið-
ar og heimurinn það lítill, að við komumst
ekki hjá því að taka okkar ábyrgð á flótta-
mannavandamálinu, svo dæmi sé tekið.
Okkur varðar um það hvort menn eru fang-
elsaðir án dóms og laga í Chile eða dæmdir í
Sovétríkjunum fyrir brot sem við teljum
varða grundvallarmannréttindi eins og
tjáningarfrelsi.
Nú er Gervasoni-málið eina mann-
réttindamálið hér á landi sem komið hefur
til umfjöllunar hjá Amnesty. Varla þýðir
það að við búum við slíkt réttlæti að hér sé
ekki um mannréttindavandamál að ræða?
í öllum löndum koma upp mál, sem
flokkast undir mannréttindamál, og auðvit-
að má betur fara í mögum efnum. Við dóm-
arar viljum t.d. skilja á milli dómsvalds og
framkvæmdavalds með ákveðnari hætti en
verið hefur með því að skipta upp sýslu-
mannsembættunum. Það má flokka það
undir mannréttindamál. Það samræmist í
raun ekki þeim mannréttindasáttmálum
sem við höfum skrifað undir að sami mað-
urinn geti verið hvort tveggja í senn, lög-
reglustjóri og dómari. Þá hafa einnig komið
hér upp mál varðandi fangelsisaðstæður,
sem hægt er að flokka undir
mannréttindamál. Þá eru beiting gæslu-
varðhalds, almennt umdeild meðal lög-
fræðinga. Þá heyra þær fangelsanir sem hér
hafa átt sér stað að ósekju að talið er einnig
til mannréttindamála að sjálfsögðu. Það er
að vísu erfitt að sjá hvernig útiloka megi að
slfkt komi fyrir í nokkru þjóðfélagi, en
höfuðmáli skiptir hvernig við slíku er
brugðist.
Meðferð Spegilsmálsins, sem hér kom
upp í sumar, varðaði hún ekki brot á tján-
ingarfrelsi og prentfrelsi?
Þetta mál er e.t.v. umdeilanlegt að því
leyti að margir mundu halda því fram að
dómari hefði átt að úrskurða um upptöku-
blaðsins en ekki að lögreglustjóri gengi
beint í það að hirða upplagið. Hins vegar
fór þetta til Hæstaréttar, og Hæstiréttur var
ekki þessarar skoðunar, en ég leyfi mér að
vera annarrar skoðunar. Það byggir á því að
nægur tími var til þess að leita úrskurðar
dómara að mínu viti og margra annarra.
Hitt er svo annað mál, að það sem aðallega
var að Speglinum var að hann var ekkert
fyndinn.
Þú hefur nýlega látið málefni húsbyggj-
enda til þín taka með þátttöku í Sigtúns-
hópnum svokallaða. Hvað kemur til?
Það kom þannig til að ég er sjálfur að
byggja í nýju hverfi, þar sem hús eru mis-
jafnlega langt upp komin og þar sem margir
hafa lent í erfiðleikum. Það er ljóst að menn
sem hófu sínar byggingar fyrir ekki svo
löngu síðan og reiknuðu sitt dæmi út við þær
aðstæður sem þá voru fyrir hendi, þeir sitja
nú uppi með allt aðra útkomu. Mér var það
Ijóst að þó ég gæti kannski séð frant úr mínu
eigin dæmi, þá voru margir nágrannar mínir
mun ver staddir. Ég er því ekki að taka þátt
í þessu starfi í eiginhagsmunaskyni ein-
göngu, og reyndar ekki víst að ég græði
nokkuð á því sjálfur. Hins vegar sér maður
að margar fjölskyldur eiga nú í miklu basli,
Husbyggjandi á þá kröfu
að hann geti litið yfir
dæmið þannig að hann
viti út í hvað hann er
að fara...
og þá kemur ekki eingöngu upp þessi fjár-
hagslega spurning, heldur einnig hin félags-
lega: hvernig fer með þær fjölskyldur sem í
slíku basli standa? Þeir sem korna nálægt
skilnaðarmálum vita það manna best að
það þarf traust hjónaband til þess að standa
í byggingaframkvæmdum á Islandi í dag -
og málið varðar þá ekki bara þessa einstakl-
inga, heldur líka börn þeirra.
Hefur vanskilamálunt fjölgað fyrir Borg-
ardómi?
Já, þegar innheimtumálum fjölgar um
3000 fyrir Borgardómi fyrstu sex mánuði
þessa árs, þá segir það mikla sögu. Málun-
um hefur fjölgað upp í um 7000 á fyrrihluta
ársins. Þessi mál eru tilkomin áður en
gengið er fellt og áður en kaupið er tekið úr
sambandi við vísitöluna. Hækkanir hafa
orðið gífurlegar síðan, og það má alveg
spyrja þeirrar spurningar, hvert verði
áframhaldið á þessu.Ekki er dæmið orðið
auðleystara við þessar aðgerðir, og það
held ég að ráðamenn geri sér einnig grein
fyrir. Við erum hér að fjalla um staðreyndir
en ekki pólitík.
Þegar þú sem húsbyggjandi þarft að
kveða upp dóm í gjaldþrotamáli annars
húsbyggjanda, hefur þá ekki þín persónu-
lega reynsla áhrif á dómsúrskurðinn?
Ég kveð ekki upp dóm í gjaldþrotamáli
annars húsbyggjanda. Það yrði skiptaréttar
að dæma um hvort viðkomandi væri gjald-
þota eða ekki. Ég gæti hins vegar lent í máli
þar sem iðnaðarmaður væri að sækja hús-
byggjanda, en byggingarreynsla mín ætti
ekki að skipta þar máli, því ég með mína
dómarareynslu væri nú frekar lítill kall ef að
ég léti það hafa áhrif á mig. Það er auðvitað
ekki skoðun okkar áhugamanna um úrbæt-
ur í húsnæðismálum að menn eigi ekki að
borga sínar skuldir.
Þvert á móti er það okkar áhugamál að
menn fái tækifæri til þess að borga sínar
skuldir. Við vitum að sumir hafa reiknað
sitt dæmi vitlaust, og sumir munu ekki geta
bjargað sínum húsurn, jafnvel þótt við eðli-
legar aðstæður væri. En við erum að tala um
fólk sem fór út í fjárfestingar sem það átti að
geta staðið undir, en hefur lent í erfiðleik-
um vegna þess ástands sem hefur skapast í
íslensku þjóðfélagi.
Þær aðgerðir sem við erum að fara fram á
eru í rauninni skammtíma björgunarað-
gerðir. Langtímamarkmið er hins vegar að
það fáist aðgengileg lán til húsnæðismála og
jafnframt það að þjóðfélagið veiti þeim sem
ræðst í fjárfestingu eða byggingu húsnæðis
tækifæri til þess að líta yfir það dæmi, þann-
ig að hann geti vitað út í hvað hann er að
fara.
Eru húsnæðismálin mesta óréttlætið í ís-
lensku þjóðfélagi í dag?
Það ætla ég mér ekki að fullyrða, ég vil
ekki setjast í slíkt dómarasæti. Hitt er ann-
að mál að mönnum finnst kannski óeðlilegt
að dómarar séu að blanda sér í mál eins og
þessi. Mér finnst ég hafa orðið var við að
mönnum þætti það óeðlilegt að ég kæmi í
þessum hópi á fund ráðamanna. Því er
auðvitað til að svara að við lifum í þessu
þjóðfélagi og dómarar komast vart hjá því
að taka þátt í því eins og aðrir. Dómarar
verða auðvitað að gæta þes að vera óháðir í
þeim rnálum sem þeir fjalla um.
Dómarar eiga ekki að fjalla um mál sem
þeir hafa haft afskipti af áður, eða þar sem
þeir eru tengdir eða skyldir málsaðilum eða
hafa hagsmuna að gæta að öðru leyti. Þá er
það held ég meirihlutaskoðun þeirra dóm-
ara er starfa að dómsmálum eingöngu, - þá
á ég ekki við sýslumennina, - að það sé nær
útilokað fyrir dómara að starfa í
stjórnmálaflokki svo dæmi sé tekið.
Þeirri skoðun hefur verið haldið fram, að
félagsleg staða dómarans í þjóðfélaginu
hljóti óhjákvæmilega að móta viðhorf hans
þannig að dómsvaldið sé í raun ekki óhlut-
lægt gagnvart þcgnum þjóðfélagsins, held-
ur mótað af eins konar yfirstéttarafstöðu,
þar sem skilningur á málefnum hinna lægst
settu sé takmarkaður: Hvert er álit þitt á
Kjörin hér á íslandi eru
ekki eins jöfn nú eins og
þau voru t.d. eftirstríðið...
slíkum fullyrðingum?
Dómarar eru augljóslega undir áhrifum
frá menntun sinni, lögfræðimenntuninni.
Þeir eru jafnframt undir áhrifum frá því
þjóðfélagi sem þeir alast upp í. Við erum,
eða að minnsta kosti vorum það heppin hér
á íslandi, að það var ekki svo mikill munur á
þj óðfélagsþegnunum að við og nánast aliir
dómarar landsins í dag ferðuðumst um í
öllum stéttum þjóðfélagsins. Þetta var nán-
ast stéttlaust þjóðfélag. Það sem vekur
áhyggjur í dag er að kjörin eru alls ekki eins
jöfn og þau voru, til dæmis fyrst eftir stríð.
Ég hef aldrei rekið mig á það hér í þessu
embætti að menn létu einhverjarfyrirfram-
skoðanir eða fordóma hafa áhrif á sig.
Dómaraþjálfunin er einmitt í því fólgin að
gera það ekki. Dómarar eru auðvitað mis-
jafnir að upplagi og menn eru misjafnlega
hæfir til að vera dómarar, en sá sem hefur
mikla lífsreynslu er auðvitað hiklaust hæf-
ari dómari heldur en sá sem hefur litla
lífsreynslu, jafnvel þótt hann kunni meira
fyrir sér í lögfræði.
Getur þa5 ekki verið þungbær reynsla
fyrir dómara að kveða upp þunga dóma?
Jú, það er enginn vafi á því. Við reynum
hins vegar að hugsa um þetta sem ákveðið
verkefni sem þarf að leysa, og menn gera
það síðan eftir bestu þekkingu og vitund.
Ég geri ekki ráð fyrir að skurðlæknirinn sé
beinlínis með hugann við örlög sjúklingsins
þegar hann er að skera upp, heldur að verk-
ið sé unnið þannig að sjúklingurinn lifi og
meinið sé fjarlægt. Ég geri ráð fyrir að dóm-
arinn endi með að hugsa þannig. Það kann
að vera að sumum finnist að þá sé of iítið
hugsað um þá aðila sem í þessu lenda, en ef
dómarinn blandar sér um of í hina tilfinn-
ingalegu hlið málsins er hætt við að hann
verði ekki óhlutdrægur.
Er algjör óhlutdrægni möguleg?
Það er ekkert algjört í henni veröld, en
menn reyna að nálgast hlutina.
-ólg.
Rætt við Hrafn Bragason borgardómara um íslenskt réttarfar, mannréttindamál, málefni húsbyggjenda, Amnesty International og fleira.