Þjóðviljinn - 29.10.1983, Blaðsíða 12

12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 29.-30. október 1983
ísumar vann Magn ís Þorkelsson fomleifafrœðingur að uppgreftri við Búðasand
íHvalfirði og erþarlíklega kominn niður á aðalkaupstað landsins á 14. öld
Fornleifarannsóknir vekja alltaf tölu-
veröa forvitni og í sumar vann ungur
fornleifafræðingur, Magnús Þorkels-
son, aö uppgreftri í fornum búöatóttum
upp af svokölluðum Búðasandi á
Hálsnesi í landi Neðra-Háls í Kjósinni.
Þessar fornleifarannsóknir hafa að
mestu leyti farið fyrir ofan garð og neð-
an hjá fjölmiðlum. Þeir voru með allan
hugann við „gullskipið" á Skeiðarár-
sandi í sumar. S.J. laugardag boðaði
svo Sögufélag Kjalarnesþings til ferðar
til að skoða þessar fornleifar undir leið-
sögn Magnúsar og brá blaðamaður
Þjóðviljans sér með í förina.
Veðriö var kalt og bjart á laugardag,
reyndar hífandi rok með köflum, og voru
því ekki nema 10 manns, vel dúðaðir, sem
mættu við Hlégarð til þess að fara.
Tildrög þessa fornleifauppgraftar eru
þau að á 14. öld og fram á þá 15. verður
Hvalfjörður aðalverslunarhöfn íslendinga.
Maríuhöfn og Búðasandur. Myndin er tekin á háflóði en þá flæðir allt í kringum búðatóttirnar sem ná frá sumarbústaðnum og fram í
tangann t.v. sem myndast út í lónið. Esja í baksýn.
Elsti kaupstaður
landsins fundinn
rannsóknunum í sumar? Magnús sagði að
grafið hefði verið í 2-3 hús og hefðu fundist
beinaleifar og koladrasl en lítið af munum.
Þó komu upp nokkrir járnnaglar og stórt og
fallegt koparbrot úr steyptri skál. Merki-
legast við gröftinn er þó það að farið var í
gegnum öskulag, sem reyndist vera úr
Kötlugosi seint á 15. öld og eru þá rústirnar
örugglega eldri en það.
Björn Þorsteinsson prófessor skrifaði
grein um kaupstaðinn í Hvalfirði í jólablaði
Þjóðviljans 1975 er nefndist Rústir stærsta
kaupstaðar hérlendis á 14. öld. Þar segir
Það kemur glögglega fram í annálum og
fornbréfum. Hins vegar er hvergi greint frá
því hvar þessi höfn var. f öllum heimildum
um höfnina stendur aðeins „í Hvalfirði" og
Hvalfjörður er langur og mjór. Fyrir nokkr-
um árum fóru svo sagnfræðingarnir Björn
Þorsteinsson og Sveinbjörn Rafnsson á
stúfana til að leita að hinum forna kaupstað
og komu þá niður á röð tótta við Búðasand
en þar heitir í Maríuhöfn. Þarna eru hafnar-
skilyrði hin ákjósanlegustu miðað við mið-
aldasiglingar. Magnús Þorkelsson forn-
leifafræðingur sótti um styrk úr þjóðhátíð-
arsjóði til að grafa tóttirnar upp og fékk
hann. Hefur uppgröfturinn staðið í tvö
sumur, en var þó nokkuð erfiður s.l. sumar
vegna stöðugra rigninga.
Búðasandur er allhár sjávarkambur en
innan hans liggur grunnt og aflangt lón sem
læna fellur úr til sjávar austan við sandinn.
Á flóði gengur sjór upp í lónið. Magnús
fornleifafræðingur sagði að annaðhvort
hefðu menn dregið skipin upp í lónið til
forna ellegar hleypt þeim upp í malarkamb-
inn. Skammt fyrir innan Búðasand er brík
sem gengur þvert yfir voginn og snardýpkar
fyrir utan hana þannig að aðdjúpt er fyrir
framan. Kaupskip á 14. öld hafa verið
grunnrist, er búið var að losa þau, hafa
e.t.v. ekki þurft nema 1-2 metra, og hefur
því verið hægt að fleyta þeim upp í lónið á
flóði og setja þau þar í naust fyri r veturinn
þar sem þau voru örugg fyrir veðrum og
vindum. Þess skal getið að bændur í Kjós
segja að mjög hafi fyllt upp í lónið vegna
franlræslu mýra á undanförnum áratugum.
Að hleypa skipunum upp í kambinn hefur
einnig verið vænlegur kostur. f fyrra var
Sandey, skip Björgunar hf., hleypt þarna
upp með fullfermi af sandi og losaði það
sandinn og komst síðan auðveldlega út á
flóði.
Örnefnið Maríuhöfn á við næstu vík fyrir
innan Búðasand en sjómenn segja þó að
það eigi við allan voginn þarna fyrir framan.
I lýsingu Gullbringu- og Kjósasýslu, sem
Skúli Magnússon landfógeti skrifaði rétt
fyrir 1800 segir að Maríuhöfn sé „mjög góð
og örugg höfn skipum, sem rista eigi meira
en fimmtán fet. Þar eru hvorki sviptivindar
né sjógangur. Dýpi er þarna 2'/2 faðmur um
fjöru á hreinum sandbotni.“
Ofan við Búðasand, fast við lónið, er
langur rústallekkur með 8-9 rústum þ.á.m.
einni stórri sem menn hafa haldið að væri af
nausti. Tekið hefur verið snið í gegnum
^þessa rúst og var komið niður á veggja-
hleðslur úr grjóti og torfi sem benda frekar
til skálabyggingar.
En hvað hefur þá komið út úr fornleifa-
Magnús Þorkelsson segir frá fornleifagreftrinum (með bók í hönd). Björn Þorsteinsson
prófessor til hægri. - Ljósm. GFr.
Ein af holunum sem Magnús Þorkelsson fornleifafræðingur gróf í sumar í tóttirnar.
Veggjarhleðsla fremst á myndinni og til vinstri. Holan efst á myndinni er eldstæði. Öskulög
sýna að tóttirnar eru eldri en frá um 1500. - Ljósm. MÞ.
„Hvalfjörður virðist hafa verið aðal-
kaupstaður landsins frá því um 1380 og
fram um svarta dauða. Frá árunum 1385-
1405 eru varðveitt bréf og vottorð um
kaupsamninga gerða í Hvalfirði án nánari
staðsetninga, en skjölin eru dagsett frá
fjórtánda til tuttugasta og áttunda júlí eða
eftir alþingi, en þá hefur staðið þar mesta
kaupstefna ársins hér á landi. Þá er talið að
Björn Jórsalafari hafi andast í Hvalfirði
árið 1415.“
Um siglingar í Hvalfjörð segir ennfremur
hjá Birni:
„Árið 1339 kom þar út Jón Skálholts-
biskup Eindriðason, norskur maður. Lík-
lega hefur fjörðurinn þá verið kunn versl-
unarhöfn því að 1341 íágu sex skip í Hval-
firði, „áður út létu fjögur“. Árið 1345 lágu
sex skip af hafi í Hvalfjörð, „en hið sjötta
braut í Kvíguvogum“. Þessi mikla sigling á
eina og sömu höfn hefur verið nýlunda hér á
landi og þótt mjög annálsverð fyrst í stað,
en er frá leið hefur varla talist til tíðinda
þótt þrjú eða fjögur skip lægju í Hvalfirði.
Um miðja öldina hrakaði siglingum mjög út
hingað sökum mannfallsins mikla í svarta
dauða út í álfu, en árið 1383 „stóðu uppi tíu
skip í Hvalfirði; þrjú afturreka skip, en sjö
af Noregi komin“. Þremur árum síðar lentu
þar fjögur skip, sem „verið höfðu tvo vetur í
Grænlandi“.
Skálholt var hinn raunverulegi höfuð-
staður íslands fyrr á öldum og Skálhyltingar
hafa mjög sótt verslun til Hvalfjarðar. Þeg-
ar svarti dauði barst hingað meðEinari
Herjólfssyni sem kom út í Hvalfirði, urðu
Skálhyltingar fyrstu fórnarlömbin. Leiðin
til Skálholts lá yfir Kjósarskarð og hefur því
verið bein og greið. Sjór braut land við
Eyrarbakka á 14. öld og hefur það kannski
verið orsök þess að verslunin fluttist til
Hvalfjarðar um hríð. Magnús Þorkelsson
sagði að hætt væri að geta um Hvalfjörð
sem kauphöfn um 1415 og gætu orsakir þess
verið bæði þær að hún hefði lagst af eða
heimildir þryti.Hafnarfjörður er fyrst nefnd-
ur sem verslunarhöfn seint á fjórtándu öld
og virðist hann brátt hafa tekið við verslun-
inni sem áður var í Hvalfirði.
Tóttirnar við Búðasand hafa skemmst
nokkuð bæði vegna sjávargangs og
sumarbústaðar sem reistur hefur verið vest-
ast í rústaflekknum. Nú hafa þær verið
friðaðar af þjóðminjaverði en Björn gat
þess reyndar að nokkrum árum áður en það
kom til hefðu bændur á Neðra-Hálsi friðað
svæðið. Þegar upp kom að þarna gæti verið
um merkilegar fornminjar að ræða var hætt
við áform um að selja landið undir sumar-
bústaði. - GFr.