Þjóðviljinn - 20.12.1983, Blaðsíða 8
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINNÞriðjudagur 20. desember 1983
bókmenntir
Með vængi
Einar Már Guðmundsson. :
Vængjasláttur í þakrennum. ”rnl
Almenna bókafélagið 1983. Bergmann____
skrifar
Einar Már var að kvarta undan
því í viðtali á dögunum, að misvitr-
ir gagnrýnendur hefðu verið að
kalla fyrstu skáldsögu hans, verð-
launasöguna Riddarar hringstrig-
ans, þroskasögu. Það er nú svo.
Oft hefur meiru verið logið um
bækur: þar var ungur drengur að
lifa nokkra atburði sem lesandann
grunaði að breyttu honum nokkuð.
Nema hvað: nú er ný skáldsaga
komin út og enn segir frá Jóhanni
Péturssyni og þó einkum hverfinu
hans. Og nú fer kannski að vera
sérstök ástæða til að forðast glósur
eins og þroskasaga.
Þar hefur söguna að Jóhann er
að fá sig fullsaddan af því að hanga
aftan í bflum, og þeir bræður,
Tryggvi og hann, eru langeygðir
eftir töfragrip úr útlöndum, segul-
bandstæki, sem er á leiðinni til
þeirra. En á meðan beðið er byrjar
dúfnaævintýrið, upphaflega að
frumkvæði Antons rakara. Á
skömmum tíma bergmálar hverfið
af hamarshöggum: strákarnir eru
að smíða kofa, þeir eru að veiða
dúfur og skipta á þeim og Diddi
hefur komið sér upp heilu kon-
ungsríki dúfna sem hann stjórnar
með músík og ævintýralegri tamn-
ingagáfu. Þetta er eiginlega ekki
saga Jóhanns Péturssonar heldur
saga af dúfunum í hverfinu, blóm-
askeiði þeirra - og svo því, hvernig
þær hopuðu fyrir segulbandi og
bítlaæði og leikaramyndaæði, sem
og skipulagshyggju borgarstjórnar
og hreinlætisvilja húsmæðra. Áður
en Iýkur, eru allir fuglar horfnir úr
borginni.
Og þessar dúfur eru ekki allar
þar sem þær eru séðar. Þær taka til
sín athafnaþrá og hugarflug, þær
halda vöku fyrir húsmæðrum, út af
þeim er efnt til stórorustu og
glæpaverka. Þær ráða ríkjum um
stund. Þetta er semsagt engin
venjuleg dúfnadella. Hér er allt
stærra í sniðum og ævintýralegra og
mikilfenglegra en væri í kafla úr
minningabók sem héti „sumarið
þegar við vorum með dúfur“. Og
hverjir eru þeir þá, þessir fuglar
á heilanum
Einar Már Guðmundsson.
sem ráða ríkjum í heilu hverfi, að
minnsta kosti í vitund eins þeirra
sem tók þátt í öllu saman?
Einu sinni eru þeir að tala sam-
an Jóhann og vinur hans Óli og fara
þessi orð þeim á milli:
„Ég: Óli hefurðu tekið eftir því
hvað dúfurnar eru með litla hausa.
Heldurðu að þær séu ekki með
neinn heila?
Óli: Nei þær eru með vængi. Til
hvers ættu þær að vera með heila?
Ég: Meinarðu að það sé betra að
vera með vængi en heila?
Óli: Ég held það væri best að
vera með vængi á heilanum.
Eigum við ekki að leyfa okkur að
gefa þessu samtali nokkurt vægi?
Vængjaður heili - mynd af ætt
ævintýra en um leið sérlega nú-
tímaleg. Niður með skynsemina
sagði Steinar. Kannski er hér sagt á
þessa leið: rökvísin þarf sína vængi.
Veruleikinn er á sínum stað, og
hann er líka skáldlegur ef vilji er til
þess. Og dúfurnar eru tengdar við
skáldskap upprunaleikans sem ger-
ir stórt úr hinu smáa og hvunndags-
lega og öfugt.
Það má líka glotta út í annað
munnvikið og segja: hvað eru
menn að skammast út í raunsæis-
legar skýrslur? Þetta dúfnaævintýri
er „raunsæisleg skýrsla“. Hún lýtur
ágætlega þeim lögmálum minnisins
sem gera vængjasláttuinn í þak-
rennunum að stórtíðindum sem
þurrka svo ótalmargt annað út.
Þetta er líka draumur um það
sem gerðist áður en poppið kemur
og sexið og áður en þeir hafa betur
sem heimta röð og reglu á hlutun-
um.
Og fyrst og síðast er þetta skáld-
saga ljóðskálds sem tekur
skemmtilegar og oft glæsilegar
sveiflur á sínu hugarflugi um heim
sem er í senn ævintýralegur og
kunnuglegur. Og hefur oft lag á að
lauma inn í textann ýmiskonar og
vel þeginni gamansemi.
„Sérherbergi“ Virginiu Woolf
Sérherbergi
Höfundur: Virginia Woolf
Þýðandi: Helga Kress
Utgefandi: Svart á Hvítu, 1983.
Þessi bók eftir breska rithöf-
undinn Virginiu Woolf er unnin
upp úr tveimur fyrirlestrum sem
hún hélt fyrir stúdenta við kvenna-
skóla í Cambridge árið 1928. í bók-
inni fylgjum við höfundi í átökum
hennar við að fletta ofan af þeim
hugsunum og áhrifum sem komu
henni til að líta svo á að nauðsyn-
legt sé að hafa 500 pund á ári og
herbergi sem hægt er að læsa, ef
maður á að geta skrifað skáldsögu
eða ljóð; hún flýgur í fang háskóla-
varðarins þegar hún gengur á grasi
sem tilheyrir karlkynsstúdentum,
henni eru lokaðar dyr að bókasafni
þeirra, hún borðar hádegisverð
hér, kvöldverð þar, teiknar myndir
í British Museum, horfir út um
gluggann og tekur bækur úr hill-
unni á meðan hún veltir fyrir sér af
hverju konur hafa ekki skrifað í
gegnum aldirnar, hvernig kvenper-
sónur hafi birst okkur í bókum eftir
karlmenn og hvern dóm karlmenn
hafi lagt á ritstörf kvenna eftir að
þær fóru að skrifa.
Ekki þarf hún að taka margar
bækur úr hillunni til að sýna hver
hefur verið afstaða karl-rithöfunda
til kvenna í gegnum aldirnar, og
eftir því sem hún gluggar í fleiri
bækur verður manni æ ljósar að
konur birtast þar yfirleitt í sam-
bandi við karlmenn; „konur hafa
allar þessar aldir þjónað eins og
speglar sem eru gæddir þeim töfr-
andi og unaðslegu eiginleikum að
stækka mynd karlmannsins um
helming." Nokkrir eru þó þeir rit-
höfundar sem hafa gert konuna að
höfuðpersónum ritverka sinna og
nefnir Virginia þar m.a. verkin
Antigona, Medea, Madam Bovary
og verk Shakespeares, í hverjum
kvenhetjur lifðu stormasömu og
átakanlegu lífi, en þegar Virginia
Woolf ber saman raunveruleg skil-
yrði kvenna á þeim tímum sem
þessar bækur eru ritaðar og líf
þeirra kvenna sem í bókunum birt-
ast, er augljóst að þar fara tveir
andstæðir heimar; „á 17. öld höfðu
karlmenn viðurkenndan rétt til að
berja eiginkonur sínar," foreldrar
tóku ákvörðun um hver sá rétti
væri fyrir dótturina, út frá gróða-
sjónarmiðum fjölskyldunnar, og
hann varð síðan lávarður hennar
og meistari. Bókmenntabundna
kvenhetjan átti sér því litla stoð í
raunveruleikanum. Frelsi kvenna
voru settar svo þröngar skorður að
þær höfðu ekki möguleika á að
víkka sjóndeildarhring sinn með
ferðalögum út fyrir túnfótinn, lest-
ur og skriftir voru það mikill löstur
hjá konum að yfírleitt var þeim
hvorugt kennt og því fara þær ekki
sjálfar að skrifa skáldsögur fyrir en
á 19. öld. En ekki gekk það and-
skotalaust fyrir sig að fá karlmenn
til að kyngja svo stórum bita, eins
og einkar skemmtilega er lýst í
„Sérherbergi“ með hnitmiðuðum
tilvitnunum í yfirlýsingar og at-
hugasemdir fræðimanna og rithöf-
Súsanna
Svavarsdóttir
skrifar
unda sem fannst tilhugsunin um
frægð kvenna viðurstyggileg.
Langt fram eftir 19. öld beygðu
konur sig fyrir þessum skoðunum
og skrifuðu undir dulnefni.
Einhver kynni að spyrja hvaða
erindi 55 ára gömul skrif um stöðu
kvenna sem rithöfunda ættu til
okkar í dag. Heilmikið, myndi ég
segja. í Morgunblaðinu þ. 11.12.
s.l. birtist viðtal við ungan kvenrit-
höfund sem segir (eftir að spyrj-
andinn hefur séð sig knúinn til að
lýsa henni fríðri og fínlegri, þótt
mynd af rithöfundi fylgi greininni):
„Ég fór að skrifa ljóð þegar ég var í
Kennaraskólanum, en af því ég var
í „feimna félaginu“ birtust þau ljóð
alltaf undir hinum ýmsu dulnefn-
um. Það er einkennandi fyrir stelp-
ur að vera feimnar þegar svona
hlutir eru annars vegar og fást við
þá í felum. Þetta er ennþá svona,
því hef ég kynnst í kennslunni og
þessi feimni vill loða við lengi fram
eftir aldri, oft alla ævi.“ Staða
kvenrithöfunda virðist vera nánast
sú sama og hún var fyrir einni og
hálfri öld. Konur skyldu þó ekki
vera feimnar við karlmenn? Svarið
við því hlýtur að vera „jú“ og er
kannski ekki undarlegt þegar litið
er á þá meðferð sem „kvennabók-
menntir" hafa fengið hér á landi og
ekki hafa það verið konur sem hafa
viljað kasta þeim út á hafsauga sak-
ir þess hve ómerkilegar þær eru.
Enn sem fyrr á öldum hafa karl-
menn verið sjálfskipaðir dómarar.
En hverskonar bækur mega kon-
ur skrifa og lesa? Á dögunum sá ég
auglýsta líkamsræktarbók eftir
leikkonu, sem auglýsingin sagði að
væri óskabók ALLRA KVENNA.
Mér er spurn, hver segir það? Það
skyldi þó aldrei vera karlmaður
sem vill halda konum við efnið:
beinið athygli ykkar að líkaman-
um, allar konur eiga að líta út eins
og kvikmyndastjörnur, æfið þind-
arlaust til að vera okkur karl-
mönnum bjóðandi. Sæludagar
yrðu það fyrir einhverja tegund af
karlmönnum þegar konur gleyptu
við svona auglýsingaskrumi. Þeir
þyrftu ekki lengur að vera hræddir
um að gefa konum þessa bók og
hlýtur sú kona sem fær hana að
vera herfilega móðguð.
Það liggur við að sama sé hvert
litið er, konan er alltaf dregin niður
í að vera bara andlit og búkur.
Búkur sem má brúka á heimili og
berja niður á ritvellinum fyrir átr-
oðsluna og sparkið. Virginia Woolf
beið eftir því fyrir rúmlega hálfri
öld að karlmönnum rynni þessi
vígamóður og var meira að segja
bjartsýn. En hæg hefur þróunin
orðið hjá mörlandanum. Með þýð-
ingu þessarar listilega vel skrifuðu
bókar, sem „Sérherbergi“ er, hefur
þó ein kona komið rækilega til
móts við karlhöfunda og
-gagnrýnendur, sem ekki þurfa
einu sinni að leggja frá sér vopnin
og klóra sig fram úr erlendum tung-
umálum til að skilja að konur eru
ekki að skrifa á þeirra kostnað,
kvenrithöfundar stefna ekki að því
að þurrka út karlhöfunda (en
margur heldur mig sig), heldur er
hér á ferðinni krafan um sann-
gjarna umfjöllun og skilning á
vinnu þeirra. Hreint ekki svo að
skilja að eingöngu karlmenn eigi
að lesa „Sérherbergi" því þessi
bók hlýtur að vera óskabók „allra
kvenna“ sem njóta vel skrifaðra,
upplýsandi bóka; kvenna sem hafa
engan áhuga á að vera bara spegil-
mynd þess sem karlmenn girnast,
hvorki í lífi né í skáldsögum. Höf-
undur lýsir án beiskju eða ergelsis
þeim vanda sem blasir við konum
sem vilja losna út úr hefðbundnum
hlutverkum og notar til þess mý-
mörg dæmi úr ævi og skrifum
þeirra kvenna sem ruddu brautina.
Öll frásögnin er átakalaus og vönd-
uð, háðið notað óspart og bókin
verður því létt og meinfyndin. Þýð-
ing bókarinnar er lofsverð f alla
staði, hvergi er að finna upphafið
og óskiljanlegt málfar né ruglings-
legt orðalag og er hún mjög svo
aðgengileg öllum sem eru yfir
höfuð læsir. Þetta er ekki bók sem
fólk, nagandi á sér neglurnar,
leggur ekki frá sér fyrr en það hefur
lokið við hana og hendir þá upp í
hillu gleymskunnar, heldur lista-
verk sem maður skoðar aftur og
aftur.
Mannlíf í Dölum við
upphaf aldarinnar
Komin er út hjá Hörpuútgáfunni
bókin „Hver einn bær á sína sögu“
eftir Hallgrím Jónsson frá Ljár-
skógum. Fyrra bindi þessa verks
kom út í fyrra og var vel tekið.
Ástæðulaust er að ætla annað en
svo fari einnig um þetta.
Hallgrímur segir í formála bók-
arinnar að tilgangurinn með henni
sésá „... að skráog varðveita mynd
af lífi og störfum fólksins eins og
það var heima í minni fyrstu
bernsku og æsku, er hófst í byrjun
þessarar aldar í sinni frumstæðu
virkni með sín frumstæðu verkfæri,
sem enn voru svo að segja óbreytt
frá aldagömlum starfsháttum".
Ekki verður annað sagt en að
Hallgrími takist vel að ná þessum
tilgangi. Hann leiðir okkur við
hönd sér einn árshring eins og hann
Magnús H.
Gislason
skrifar
gerðist á sveitaheimilum þessa
tíma, raunar lengi frameftir öldinni
og að sumu leyti enn þann dag í
dag. Einkum er þó dvalið við úti-
verkin, minna sýslað í eldhúsi og
búri. Sagt er frá vinnubrögðum og
verkfærum, sem raunar voru notuð
til sveita allt fram að og fram á
síðari stríðsárin, ekki bara í Dölum
heldur og um allt land. Fyrir okkur
sem munum þessa tíma, er upprifj-
un Hallgríms ánægjuleg og vekur
margar minningar, sem ekki láta
dags daglega mikið á sér bæra, hin-
um yngri er hún hollur lærdómur.
Bókin er skrifuð á látlausu og
lipru máli, frásögnin gjarnan yljuð
glettni og gamansemi. - Mér þykir
vænt um þessa bók.
-mhg