Þjóðviljinn - 24.12.1983, Blaðsíða 15

/
Guðríður Símonardóttir
orðin prestmaddama
heimaá íslandi.
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 24.-25. desember 1983
Helgin 24.-25. desember 1983 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15
um
Ekki er mikið vitað um Guðríði Símonar-
dóttur en þjóðsagnirnar hafa magnað hana
upp. Hún var gift Eyjólfi Sölmundarsyni,
bónda í Stakkagerði í Vestmannaeyjum, og
áttu þau ungan son, Sölmund að nafni, er
sjóræningjarnir frá Alsír fóru með báli og
brandi um byggðina. Eyjólfur bóndi komst
undan en mæðginin voru gripin og flutt í
hlekkjum ásamt hátt á fjórða hundrað ís-
lendinga til Alsír.
Tyrkja-Gudda í Barbaríinu í Alsír.
Steinunn Jóhannesdóttir í hlut-
verki hennar í jólaleikriti Þjóðleik-
hússins eftir séra Jakob Jónsson.
Misjafnlega undu menn
hag sínum í Barbaríinu.
Tyrkja-Gudda og Ólafur
(Hákon Waage).
hennar og stærilæti var svo mikið að hún
vildi hvorki sjá landa sína né heyra.
Ambátt deyans í Alsír
Guðríður Símonardóttir virðist hafa ver-
ið fremur heppin með vist sína. Hún var
keypt af Elí dey og fékk að hafa Sölmund
litla son sinn með sér. í húsum hans var hún
öll 9 árin meðan hún dvaldist í Barbaríinu.
Svo segir í gömlum sögnum:
„Það er í sögnum, að hún væri ambátt
deyans í Alsír og kæmi sér þá allvel og það
þótt Guðríður væri skapstór mjög kölluð,
og svo kom, að sonur deyans vildi fá henn-
ar. Var það og, þegar að konan deyans ól
barn, að hún leyfði Guðríði að búa um sig
að íslenskum hætti, og segja menn að all-
lagin væri hún að nærkonu starfa. En þar
eru konur látnar fæða á burðarstólum. Er
þá sagt að henni gekk greiðlega fæðingin og
segði þó, að gott ætti þær íslensku hund-
tíkur, því jafnan kölluðu Alsírar kristna
menn hunda á þeim dögum. En ókvæði
mesta þótti að deyasonurinn fengi Guð-
ríðar, og því væri hún til sölu látin með þeim
er útleystir voru, en hann gæfi henni þá
kápu sína, gersemi mikla, og segði það, að
með því skyldi hún sýna, að meiri væri sá
hundi, eða ei honum líkur, er henni unni í
Alsír. Er þó sagt, að heldur nauðug færi
Guðríður þaðan og blendin mjög væri hún
orðin í trúnni og eldi lengi eftir af því.“
Fagur vitnisburður
Nokkur bréf eða afrit af þeim hafa varð-
veist sem íslendingar sendu heim eftir
krókaleiðum úr Barbaríinu. Eitt slíkt er til
frá Guðríði og gefur það aðra mynd en þá
harðneskju sem þjóðsagan vill eigna henni.
í því snýst allur hugur hennar um eigin-
manninn, Eyjólf Sölmundarson, og hún
biður þess að honum mætti veitast sem mest
farsæld og ekkert var henni ríkara í huga en
votta honum undirgefni sína og tryggð. í
bréfinu segir m.a.:
„Ég þakka yður í ástsemd ástsamlega og í
vinsemd vinsamlega fyrir alla yðar velgern-
inga, trú og dyggð, og við mig sem einn
trúlyndur ektamaður þig auðsýnt, hvað ég
nú þakka yður með minni kærri kveðju og
ástsamlegu þakklæti og bið guð að umbuna
yður með tímanlegum og andlegum gæð-
um. Og ég vil ávallt kvaka sem yðar ekta-
kvinna í ástseminni, að guð haldi yður í
sinni geymslu og undir sínu heilaga vern-
darskjóli alla yðar lífdaga, því vér vitum
mikinn háska á ferðum vera. Nú - drottinn
haldi oss stöðugum allt til enda.“
En Eyjólfur var ekki stöðugur. Hann
hafði fljótlega tekið sér nýja konu í Eyjum
og var um þessar mundir í þann veginn að
fyrirgera lífi sínu með barneignum en slíkt
hórerí var þá dauðasök samkvæmt Stóra-
dómi.
Hrösun Guðríðar
Og Guðríður rann líka á svellinu. Árið
1636 voru keyptir lausir 34 fangar frá Alsír.
Almenn fjársöfnun hafði farið fram til að
leysa þá út og var hollenskur -skipstjóri
sendur til Alsír til að leysa þá út. Guðríður
var keypt fyrir 200 dali og þótti það hátt
verð. Sölmund litla son sinn varð hún að
skilja eftir. Guðríður var nú komin talsvert
á fertugsaldur og konungur lét senda ís-
lensku leysingjana til Kaupmannahafnar
fyrst í stað. Sumir þeirra þóttu orðnir tölu-
vert blendnir í trúnni og yfirvöldum þótti
vissara að kenna þessu fólki trúaratriðin að
nýju áður en það yrði sent út til íslands.
Rúmlega tvítugur nemandi í Frúarskóla, að
nafni Hallgrímur Pétursson, var fenginn til
að kenna því hin kristnu fræði. Og það fór
sem fór. Hallgrímur féll fyrir Guðríði og
hún fyrir honum. Þegar líða tók á veturinn
var ljóst að hún gengi með barni. Þegar
leysingjarnir tóku sér far með vorskipunum
til íslands árið 1637 yfirgaf Hallgrímur
skóla sinn og fylgdi Guðríði sinni.
Svo vildi til að Eyjólfur bóndi Guðríðar,
hafði drukknað þegar hér var komið sögu
og var því brot þeirra Hallgríms ekki litið
eins alvarlegum augum. Þau gengu í hjóna-
band eftir nokkra rekistefnu og hófu sitt
basl. Og þeim fannst ekki annað viðeigandi
en að gefa drengnum sínum, sem fæddist á
Suðurnesjum, nafn Eyjólfs í Stakkagerði.
Skrökva má á
skemmri leið
Og hér stóðu 27 ráðvilltir leysingjar á
íslenskri grund eftir 10 ára veru í framandi
löndum. Allt var breytt. Við skulum grípa
ofan í bók Jóns Helgasonar af Tyrkjaráninu
þar sem hann segir frá þessu fólki:
„Þegar fram í sótti, kviknaði andúð á því,
að minnsta kosti sumu hverju. Sögur þess af
lífinu í Algeirsborg og Kaupmannahöfn,
sem hljómuðu eins og ævintýri fyrst í stað,
misstu ljóma sinn. Hin þyrstu eyru teyguðu
sig mett, og áður en varði vöknuðu nýjar
kenndir hjá þeim, sem fátt höfðu reynt og
lifað og ekkert gátu til málanna lagt, sem
eftirtekt vekti. Þessar kenndir brutust
fram, þegar sögurnar frá Afríku voru orðn-
ar að vanatönnli, kannski á vörum ör-
snauðra vinnukinda, sem einskis máttu sín.
Hver vissi sönnur á þessum furðum Suður-
álfu? Þær voru ekki vottfestar af merkum
mönnum í bændastétt eins og sögurnar um
skrímslið í Hvítá.
Kannski hafa líka sumir miklað það helst
um of, er fyrir þá hafði borið í Barbaríinu.
Það er til dæmis hugsanlegt, að konur, sem
komu heim úr ánauðinni, sviptar æsku-
ljóma sínum, markaðar striti og illri aðbúð,
hafði kveðið fastar að orði en trúlegt þætti,
þegar þær rifjuðu upp, hvað til boða stóð
hjá tignum mönnum í Algeirsborg. Fólk
hafði að minnsta kosti svarið á reiðum
höndum:
„Skrökva má á skemmri leið en frá Al-
geirsborg til íslands."
Annað varð þó mörgum skæðara: Sam-
blendið við Hund-Tyrkjann vakti tor-
tryggni. Ef til vill hefur annarlegur blær
loðað lengi við suma, og nokkrir voru þeir,
sem áttu undarlega muni í fórum sínum.
Tæpast hefur heldur löng áþján verið neinn
skapbætir, síst ef vonbrigði og armæða
bættust ofan á við heimkomuna. Og sérlega
vorkunnlátt hefur það ekki verið, fólkið,
sem kom heim úr Barbaríinu. Andstreymi
annarra hefur ekki vaxið því í augum - það
var ekki nema mátulegt að fleiri fengju á
beisku að súpa en Tyrkjaþýin. Og allt var
þetta fallið til þess að vekja illar grun-
semdir: Hver vissi, hve mikil ítök and-
skotinn. Mahómet átti í þessum nornum,
sem höfðu verið undir handarjaðri hund-
heiðinna manna í áratug, kannski gist
kvennabúr þeirra? Það var skamt til mar-
gvíslegra getsaka, þegar í odda skarst, og
töluð orð féllu eins og sæði í frjóan akur -
orðrómurinn festi fljótt rætur.
Nornastakkurinn ofinn
Guðríði Símonardóttur lék almannaróm-
urinn sérlega grátt. Hana nefndu menn
Tyrkja-Guddu, og það var hvorki vinsemd
né virðing fólgin í þeirri nafngift. Það flaug
fyrir, að hún ætti skikkju, sem sonur deyans
í Algeirsborg hefði gefið henni, og þótti
ekki trúlegt, að hann hefði borið fé á út-
lenda ambátt upp úr þurru. Hitt var enn
ískyggilegra, að hún var sögð eiga skurð-
goð, sem hún tilbæði í laumi, helst um mess-
utímann. Þessi sögn var þeim mun eitraðri,
að ekki var ýkjalangt liðið frá þeim tíma, að
kaþólskri trú var steypt af stóli og tilbeiðsla
dýrlinga og helgra dóma afnumin, en heift
lúterskra manna í garð alls, sem minnti á
páfadóminn, eins og funandi bál. Hinu hafa
fáir vitað skil á, enda ekki látið sig það
neinu skipta, að engum mönnum var fjær
skapi að tilbiðja líkneskjur en Múhameðs-
trúarmönnum og öll myndagerð meira að
segja stranglega bönnuð þeirra á meðal.
Það hefur sennilega magnað óvild í garð
Guðríðar, að hún kom heim þunguð - hafði
flekað kornungan skólapiltinn, sem átti að
staðfesta leysingjana í sannri trú. Þvílíkt
framferði gátu allir fordæmt, jafnvel þeir,
sem höfðu mísstigið sig á keimlíkan hátt.
Og ekki bætti úr skák, að Hallgrímur settist
að með hana á Suðurnesjum og varð að lúta
því að gerast vikapiltur og púlsmaður kaup-
mannsins í Keflavík, skólagenginn maður.
Samt sem áður tók hagur Hallgríms held-
ur að greiðast. Hann komst í sátt við kirkj-
una og hlaut prestsvígslu og brauð á Suður-
nesjum. En ekki varð það Guðríði til mikils
vegsauka. Hún sat uppi með það nafm, sem
almenningur hafði gefið henni. Þótt sókn-
arbörnin hafi sjaldnast dirfst að óvirða hana
í maddömusessinum, svo að á yrði haft, hélt
almannarómurinn áfram að vefa henni
nornastakkinn."
Já, sagan segir að Guðríður hafi verið
ærið stirðlynd og er í sögnum að svo væri
flest hið hertekna fólk, að skapstyggara
væri það eftir en áður.
Hallgrímur Pétursson, sálmaskáldið
mikla, yrkir aldrei til konu sinnar eða skrif-
ar um hana, svo lítið er vitað um sambúð
þeirra frá fyrstu heimildum. Hann lést 1674
en hún andaðist 8 vetrum eftir lát manns
síns er hún hafði 4 vetur um áttrætt.
(Helstu heimildir: Reisubók séra Ólafs Egils-
sonar, Tyrkjaránið eftir Jón Helgason, Saga ís-
lendinga eftir Pál Eggert Ólason og Gestur
Vestfirðingur V. árg.)
-GFr
Leikendur í sýninguríni eru f.v. Viðar Eggertsson, Ragnheiður E. Arnardóttir, María Sigurðardóttir og
Kristján Franklín Magnús. Þess skal getið að skotið er inn í sýninguna tilvísun í nútímann og vikið að þeim
eldi sem nú vofir yfir okkur og er af mannavöldum. Ljósm.: eik
Tveggja alda afmælis Skaftár-
elda hefur verið minnst með
margvíslegum hætti á árinu og
klykkir það nú út með sýningu
leikhóps á verki sem gerist
austur í Eldi haustið 1783. Sýn-
ingin byggist á leikriti Einars
Pálssonar, „Brunnirkol-
skógar", sem sýnt var í Iðnó
fyrir um tveimur áratugum en
inn í það er fléttað skírskotun til
nútímans og þeim eldi sem nú
vofir yfir heimsbyggðinni og er
af mannavöldum. Leikritið
verðurfrumsýnt á annan í jólum
í kapellu sr. Jóns Steingríms-
sonará Kirkjubæjarklaustri en
á mánudagskvöld varforsýn-
ing fyrir 7.-9. bekk í Öldusels-
skóla í Beykjavík. Þarvar
blaðamaður Þjóðviljans við-
staddur.
Leikstjóri að þessari sýningu er
Þórunn Sigurðardóttir en leikar-
arnir sem fram koma eru þau Mar-
ía Sigurðardóttir, Kristján Fra-
nklín Magnús, Ragnheiður R.
Arnardóttir og Viðar Eggertsson.
Málfarið í leikritinu er mjög líkt og
í Eldriti sr. Jóns Steingrímssonar
en svo er skotið inn fréttum úr nút-
ímanum sem Kristín Ólafsdóttir les
af bandi.
Þórunn Sigurðardóttir sagði í •
samtaii við Þjóðviljann að ætlunin
væri að sýna verk þetta fyrir elstu
bekki grunnskóla, menntaskóla og
fjölbrautaskóla eftir áramót en
forsýningámánudagvarm.a. tilað
láta reyna á það hvort krakkar í
efstu bekkjum grunnskóla skildu
málfarið á leikritinu. Þess skal get-
ið að nú er kennt víða um land
Frumsýnd á
Kirkjubœjar-
klaustri á
tilraunanámsefni um séra Jón og
Skaftárelda.og ættu krakkarnir því
að vera nokkuð kunnug efninu.
Þess skal getið að frumsýningin á
Kirkjubæjarklaustri á 2. í jölum er
fyrsta leiksýningin í kapellunni þar
og jafnframt lokapunkturinn í
miklum minningarhátíðarhöldum
þar eystra á þessu ári.
-GFr
Klerkur (Viðar) tyftir bónda (Krístján).
annan í jólum
Ogn eldsins er yfir. Ragnheiður og Kristján. Ljósm. eik.
Misjöfn örlög
Og hvílík viðbrigði hafa það verið fyrir
þetta fólk norðan úr Dumbshafi sem fæst
átti þess nokkurn kost að sigla út fyrir land-
steinana að vera allt í einu statt í hinu sól-
bakaða íslamska ríki og eiga að þjóna
Hund-Tyrkjanum, fábreytt og guðhrætt al-
þýðufólk frá íslandi.
Svo virðist sem örlög íslendinganna hafi
verið ákaflega misjöfn. Það fór eftir hús-
bændum þeirra. Sumir voru hnepptir í erf-
iði og þrældóm en aðrir voru heppnir og
áttu betri vist. Margir voru staðfastir í sinni
barnatrú en aðrir voru meiri tækifærissinn-
ar og gengu til liðs við Allah af því að það
kom þeim betur. Dæmi voru jafnvel til um
að menn kæmust til mannvirðinga. Einna
furðulegust er sagan um smalann frá Bú-
landsnesi. Það var sjálfur furstinn í Algeirs-
borg sem kaus hann sér til eignar og gerði
hann síðan að herbergisþjóni sínum og líf-
verði er hann hafði turnast til Múhameð-
strúar og látið umskerast. Var hann síðan
settur til embættis og varð ráðherra furst-
ans. Fyrrverandi húsbóndi hans, Guttorm-
ur í Búlandsnesi, var ekki eins lánsamur.
Hann var látinn sveitast við jarðyrkju
myrkranna á milli, dró arðurinn á sjálfum
sér og bar vatn til sölu um strætin.
Og hin fríða Anna Jasparsdóttir frá
Stakkagerði í Vestmannaeyjum var keypt
af auðugum manni af spænskum ættum, Is-
hameð að nafni, og gerði hana að frillu
sinni. Hann dekraði við hana og jós hana
gjöfum, bjó hana dýrasta skrúða og hlóð
hana skarti. Og brátt kom að því að dramb
„Þá fyrst þetta fátæka fólk var á land
látið, þá kom svo mikili manngrúi, að
ég meina ómögulegt væri að telja, til að
skoða þetta fátæka fólk, en þó ekki af
týrannalegum ásetningi, hvervinurfrá
sínum skilinn og svo börnin fráforeldr-
um, en eftirstrætunum hafðir, húsaf
húsi hraktir og upp á torgið færðir, þar
til sölu boðnir, svo sem annarfénað-
ur...“ Svo lýsir séra Ólafur Egilsson,
prestur í Ofanleiti í Vestmannaeyjum,
þeim hræðilegu atburðum þegar
Vestmannaeyingum, sem ræntvar
árið 1627, var stíað í sundur í Alsír og
þeir boðnir upp sem þrælar. í þessum
hópi var ung gift kona, Guðríður Sím-
onardóttir ásamt ungum syni sínum.
Henni auðnaðist mörgum árum síðar
að komast afturtil ættjarðar sinnarog
er þekkt sem T yrkja-Gudda, eiginkona
sálmaskáldsins Hallgríms Péturs-
sonar.