Þjóðviljinn - 07.01.1984, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 7.-8. janúar 1984
sunnudagspistill
Fidel Castro - og áheyrendur hans
Byltíngin á Kúbu
eftir tuttugu og fimm ár
Fremstir í skóla- og heilbrigðismálum í þriðja heiminum.
í fyrsta tölublaði Þjóðviljans á
árinu 1959 er birt baksíðufrétt sem
hefst með þessum orðum: „Skæru-
her Fidels Castro, 32 ára gamals
uppreisnarforingja, hafði í gær alla
Kúbu á sínu valdi og í dag mun
Castro halda innreið sína í höfuð-
borgina Havana".
Þarna er verið að segja frá tíð-
indum sem hreyfðu heldur betur
við ímyndunaraflinu - ekki síst hjá
yngra fólki sem taldi sig vinstra-
megin í tilverunni. Leiðangri um 80
uppreisnarmanna, sem tveim árum
fyrr höfðu lent á báti sínum á Kúbu
og byrjað skæruhernað í fjöllun-
um, var lokið með sigri. Einn af
spilltum harðstjórum þriðja
heimsins, sem naut velvildar
Bandaríkjamanna, Batista, hafði
beðið ósigur. Þetta virtist upphaf
mikill tíðinda. Heimurinn virtist
ekki eins rígbundinn í valdablakkir
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna
og áður. Bylting gat sigrað sem
byggði á forsendum og þörfum al-
þýðu viðkomandi lands. Frá bylt-
ingunni á Kúbu lágu margir þræðir
og flestir til annarra landa í Róm-
önsku Ameríku þar sem þjóðfé-
lagsástand var skylt því sem verið
hafði á Kúbu. En þeir lágu einnig
til okkar álfu, til þeirrar nýju rót-
tækni sem blómstraði á sjöunda ár-
atugnum og náði hámarki sumarið
heita árið 1968.
Og síðan
Nú má lesa það í samantektum í
vikublöðum, að reikningar bylting-
arinnar á Kúbu standi illa eftir 25
ár. Spiegel segir til dæmis á dögun-
um að það hafi ekki tekist að gera
Kúbu að lýsandi fordæmi öðrum
þjóðum þriðja heimsins, fordæmi
vegna óspilltrar alþýðustjórnar
sem ætti fleiri og betri ráð gegn
hungri, kúgun og fáfræði en önnur
stjórnkerfi sem þar væri völ á. Og
draumur baráttufélaga Castros,
Che Guevaras, um „nýja mann-
inn“ sem er reiðubúinn að afneita
sjálfum sér í þágu málstaðarins,
hvert sem hann kallar okkur, sé
fyrir bí.
Vitanlega hefur hinn rómantíski
hetjublær sem stafaði af kúbönsku
byltingunni dofnað í tímans rás. Og
það sýnist æðilangt síðan að Che
Guevara lagðist út á fjöll og skóga
Bolivíu til að deyja fyrir fátæka
menn. En þetta þýðir ekki, að rétt
sé að skrifa undir lýsingu Spiegels
eða aðrar skyldar. Enn í dag er
Kúba ríkari að hugsjón en önnur
byltingarríki. Og enn í dag er Kúba
að því leyti þýðingarmikill pólitísk-
ur aflvaki í sínum hluta heims, að
Castro og menn hans hafa staðið af
sér fjandskap Bandaríkjanna -
bæði efnahagslegar refsiaðgerðir
og beina íhlutun í Svínaflóa-
innrásinni 1961 - lengur en nokkur
önnur stjórn, sem hefur til orðið á
áhrifasvæði Bandaríkjanna og
þeim hefur verið lítt að skapi.
Erfiðleikar
Þegar rætt er um erfiðleika
Kúbumanna sem eru margir, þá
kemur upp gamall og nýr vandi: að
hve miklu leyti er hann því að
kenna að Bandaríkin, sem áður
voru helsti viðskiptaaðili Kúbu,
hafa reynt hvað þau gátu til að
koma kúbönsku byltingunni á kné,
og að hve miklu leyti er vandinn
heimanfenginn? Því verður seint
svarað. En staðreynd er, að Kúbu-
menn búa við skort á mörgum svið-
um og enn í dag ríkir þar ströng
skömmtun á matvælum, fatnaði og
ýmsum nauðsynjum öðrum. Fyrr-
nefndur Spiegel segir, að
skömmtunarbókin geri ráð fyrir
því, að hver maður fái á mánuði
fímm pund af hrísgrjónum, tvö og
hálft punt af kjöti og karlarnir fjóra
vindla. Skömmtunarseðlarnir gera
ráð fyrir einum skóm á ári og þrem
skyrtum. Og svo framvegis. Og
það veit hver sem reynt hefur, að
vöruskortur er ávísun á svarta-
markað og ýmislega spillingu. Til
dæmis segja Iaun í peningum ekki
nema hálfa sögu þar sem vöru-
skortur er langvinnur - spurningin
er um sambönd og aðstöðu og
kannski sérstakar búðir eða úthlut-
anir.
Erfiðleikarnir eru sumpart
tengdir bandarísku viðskipta-
banni, sumpart meinsemdum mið-
stýrðs áætlunarbúskapar, sem við
þekkjum einnig úr öðrum stöðum.
Og svo sameiginlegum vanda þró-
unarríkja, sem verða, í sífelldri
gjaldeyrisneyð sinni, að selja allt
sem seljanlegt er og oft á undir-
boðsverði - sykur, tóbak, ávexti.
Þannig hefur Kúbumönnum ekki
tekist að koma sér úr þeirri „á-
nauð“ að vera gífurlega háður syk-
uruppskerunni - eins og Castro lét
sig dreyma um fyrir aldarfjórð-
ungi. Og ef að Sovétríkin tryggðu
Kúbumönnum ekki sykurverð,
sem er allmiklu hærra en
heimsmarkaðsverðið oftast er, þá
væru Kúbumenn miklu verr staddir
efnahagslega en þeir þó eru. Þessi
mikla sovéska aðstoð hefur svo
aðra hlið sem ýmsum vinum Kúbu,
eins og t.d. nóbelsskáldinu Gabriel
Garcia Marquez, iíst ekki meira en
svo á - en það eru hin miklu pólit-
ísku áhrif sovéska kerfisins á
þjóðfélag Kúbu. Á Kúbu eru að
sönnu gerðar fróðlegar tilraunir
með „grasrótarlýðræði" með al-
menningi í ýmsum hvunn-
dagsmálum vinnustaðar eða borg-
arhverfis. En aðaleinkenni stjórn-
arfarsins er alveldi flokksins - eins
og í löndum Austur-Evrópu - og
það hefur tvíbent áhrif eins og
Árni ( 1

Bergmann
skrifar r)
ry í
kunnugt er. Það vald, sem dugir til
að virkja fólkið í háska og neyð,
úrkynjast fljótt í hvunndagsleik
daglegs amsturs - og eins líklegt að
það verði sjálft dragbítur á þær
efnahagslegar framfarir sem það
heldur á lofti.
Sigrar
En að öllu þessu sögðu er rétt að
minnast á ýmislegt það sem Kúba
getur með réttu talið sér til tekna.
Alþjóðlegar stofnanir eins og
WHO (Alþjóðlega heilbrigðis-
stofnunin) og Unesco hafa fyrir
löngu viðurkennt, að í heilsugæslu
og alþýðumenntun og ýmislegri
annarri félagslegri þjónustu standi
Kúba framar öllum öðrum þróun-
arríkjum - og þarf í sumum grein-
um sjálfsagt ekki að mæla sig við
þróunarríkin ein.
Til dæmis að taka hefur ung-
barnadauði á Kúbu minnkað úr 66
á þúsund fæðingar í 18.5 (hann er í
Brasilíu 76 af þúsund fæddum
böpium) svo dæmi sé nefnt. Tölur
eins og þessar tengjast við það, að á
Kúbu eru fleiri læknar starfandi og
hjúkrunarfræðingar en í nokkru
öðru sambærilegu landi og öll er sú
þjónusta landsmönnum að kostn-
aðarlausu. Og þeir sem hafa mjög
hugann við að skamma Castro fyrir
að senda hermenn og hernaðarráð-
gjafa til Afríku mættu gjarnan hafa
það í huga, að á því ári sem var að
ljúka hefur Castro varið helmingi
meira fé til menntamála og
heilbrigðismála heldur en hann ver
til varnar- og öryggismála.
Ólæsi hefur og verið útrýmt á
Kúbu, almennri og þkeypis skóla-
skyldu hefur verið komið á og þar
fyrir utan hefur verið byggt upp
öflugt kerfi æðri skóla og sérskóla.
Kúba 'hefur og tekið að sér að
mennta marga unglinga úr ýmsum
löndum þriðja heimsins.
Sem fyrr segir er skortur á mörg-
um vörum, en enginn sveltur á
Kúbu og betlarar og fátækrahverfi
og allsleysi langvarandi fjöldaat-
vinnuleysis eru óþekkt fyrirbæri.
Það sem nú var nefnt er einkar
mikilvægt, þegar hafður er í huga
sá vonlausi óskapnaður sem stór-
borgir hinnar Rómönsku Ameríku
eru orðnar með gífulegum fjölda
barna og unglinga sem eru á ver-
gangi og draga fram lífið á betli,
þjófnaði og vændi.
Það er því ekki að ófyrirsynju að
þegar deilt er á Kúbu fyrir skerð-
ingu á mannréttindum, þá svari
fulltrúar Castros í þá veru, að í
landi þeirra sé þó virtur réttur til
h'fs og starfs. Það svar er ekki
fullnægjandi, en það hljómar af
miklu meiri styrk í Rómönsku Am-
eríku en það gerir t.a.m. hér um
slóðir.
Hvað svo verður...
Sem fyrr segir: byltingin á Kúbu
er 25 ára. Þegar þetta er skrifað
skömmu fyrir áramót var því spáð,
að hátíðahöld yrðu með hógværara
sniði en oft áður, ekki yrði haldinn
risafundur í Havana, heldur ætlaði
Fidel að ávarpa landsmenn frá litl-
um markaði í Santiago de Cuba.
Hér verða ekki hafðar uppi neinar
spár um framtíð þeirrar tilraunar
sem var farið af stað með á Kúbu
fyrir aldarfjórðungi. Hún hefur
skilið eftir merkileg spor. Vegna
þess að hún var fyrst sönnun þess
að tvískipting heimsins var ekki
öllu ráðandi - og síðar áminning
um það hve miklu þessi tvískipting
samt ræður. Hún var örvun fyrir
róttæka hugsun um alllangt skeið.
Hún hefur verið lærdómsrík fyrir
þjóðir Rómönsku Ameríku - bæði
í jákvæðum og neikvæðum skiln-
ingi. Þetta sem síðast var nefnt sést
kannski best í Nicaragua. Sandin-
istabyltingin þar hefur notið góðs
af stuðningi Kúbumanna, aðstoð
þeirra við að kenna fólki að lesa og
skrifa, hjálp þeirra við að koma
upp heilsugæslu og til fleiri um-
bóta. Það er líka ljóst að Sandinist-
ar hafa flestir hverjir hug á að forð-
ast vissa kúbanska vítahringi og þá
einkum þann sem flokksræðið
herðir. En um framvindu í Nicar-
agua gildir raunar það sama og á
sínum tíma um Kúbu: Innanlands-
þróunin ræðst að mjög verulegu
leyti af því, hvort Stóri bróðir í
norðri kýs að sýna það andlit sitt
sem grettir sig herfilega í Svínaflóa-
innrás eða nú síðast í rekstri mála-
liðahers frá Hondúras - eða hvort
einhver stefna skynsamlegri fær að
móta þau samskipti, sem lengi voru
kennd við hákarl og sardínur.