Þjóðviljinn - 31.03.1985, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTILL
Hjá oss
sat aldrei
kœrri
gestur
Fögnuður íslendinga yfir leið-
angri Gaimards og merkur
eftirmáli Þorleifs Repps.
Aldrei er nóg af því gert í landi
sem er sem óöast að tapa
minninu aö rifja upp merkileg
tíöindi úr sögu.
Óvæntur bókarfundur í París
hefur beint athygli manna að
miklum frönskum leiðangri til ís-
lands fyrir nær 150 árum. Dr. Sig-
urður Jónsson komst yfir frum-
eintak af þeim myndum sem Paul
Gaimard lét þá gera og hafði bók-
in líka verið notuð sem gestabók í
frægu samkvæmi sem íslendingar
í Kaupmannahöfn héldu hinum
franska „lækni og ágætum náttúr-
ufræðingi um leið“ (Ben.
Gröndal) í janúar árið 1839. Pað
var þá að Jónas Hallgrímsson
flutti kvæði sitt sem hefst á orð-
unum „Þú stóðst á tindi Heklu
hám“ og „er það fallegt kvæði“
segir í bréfi frá einum þeirra sem
viðstaddir voru. Sá hinn sami,
Stefán Pálsson, segir svo í bréfi til
Páls bróður síns:
Góða veislu
gjöra skal
„Dr. Gaimard var hér í vetur
og er nýkominn á stað.Hann
var okkur fslendingum mikið vei
og hefði hann ekki getað verið
betri, þó við hefðum verið landar
hans. Á nýjárskvöld bauð hann
okkur öllum til sín og veitti vel.
Kom okkur ásamt að gjalda hon-
um í sömu mynt og gjörðum við
honum heimboð aftur. Gengust
þeir Magnússen (prófessor) og
Repp fyrir því og var það allgóð
veisla".
Stefán segir síðan frá því að
„þeir sem hagmæltir voru fóru að
yrkja“ og nefnir að sjálfsögðu
fyrst til kvæði Jónasar. Það var
sungið í veislunni. Benedikt
Gröndal segir frá því í Dægra-
dvöl, að Páll Melsteð hafi þýtt
kvæðið á latínu fyrir Gaimard,
enda hafi enginn íslendingur
kunnað frönsku að gagni um þær
mundir, en Gaimard hafi komist
við og tárast „af fögnuði og gleði
yfir þeirri viðurkenningu sem
honum var sýnd“.
Þetta hefur verið indæl veisla
og allir glaðir. íslendingar hafa
verið mikið þakklátir Páli Gai-
mard fyrir leiðangurinn og þau
skrif og þá útgáfu um ísland sem
á eftir kom og boðuð var. „Hjá
oss sat aldrei kærri gestur" segir í
veislukvæði Jónasar. Benedikt
Gröndal lýsir ástæðunum fyrir
þessum mikla hlýhug á þessa leið
í Dægradvöl sinni:
Góðar gjafir
„Frakkar sýndu hér af sér
mikið göfuglyndi með því þeir
ekki einungis voru hinir viðmóts-
bestu og kurteisustu menn, lausir
við allt tildur og hleypidóma, fyr-
irlitu ekki þjóðarsiðina og menn-
ina eins og ýmsir aðrir ferðamenn
gerðu og gera enn - heldur og
gáfu þeir hér stórgjafir og sjald-
gæfa hluti... (Telur Benedikt síð-
an upp nokkrar gjafir til Latínu-
skólans og einstaklinga). Var
okkur þá sýndur meiri vegur en
nú, þar sem ekki einungis útlend-
ingar, heldur einnig íslenskir
stúdentar og „doktorar", sem
landið hefur dregið upp úr fá-
tækt, gera sér allt far um að rýra
oss og enda hæðast að þeim sem
vilja halda fósturjörð sinni nokk-
uð fram“.
Menntanna
brunnur
Benedikt Gröndal er, eftir á að
hyggja, ekki alveg sjálfum sér
samkvæmur í þessu máli: í næstu
andrá er hann farinn að tala um
það „tildur" í Gaimard að dreifa
um allt land bílætum af sjálfum
sér í einkennisbúningi. Hann
minnir og á það, með tilvísun í
Skírni, að íslendingar kunni að
hafa verið helst til fúsir að láta af
hendi við Fransmenn merka gripi
- bækur, „gömul myndskurðar-
verk, hljóðfæri og klæðnað“. En
Dægradvöl var skrifuð löngu eftir
veisluna góðu. í henni virðist
hafa ríkt fögnuður og þakklætis-
kennd sem engan skugga bar á.
Páll Gaimard er t.a.m. í kvæði
Jónasar Hallgrímssonar orðinn
sá sem skilur smáa nýlenduþjóð
öðrum betur um leið og hann er
bróðir vor í vísindum og mun
ekki aðeins klifra með oss upp á
Heklu heldur og á viskunnar
helga fjall:
Við vitum glöggt að anntu okkur
frakkneskur maður, frjálsri þjóð
því andinn lifir æ hinn sami
þótt afl og þroska nauðir lami.
Menntanna brunni að bergja á
besta skal okkur hressing Ijá.
Það er ekki nóg með að vísind-
in efli alla dáð. Litli bróðir í Dan-
aveldi leitar sér yls í franskri náð-
arsól. Og engum virðist detta í
hug að Frökkum, sem þá eru
mest stórveldi á meginlandinu,
geti nokkuð annað gengið til með
miklum leiðangri til rannsókna á
náttúru og þjóðlífi á íslandi en
einlæg umhyggja fyrir skærum
guðdómseldi vísindanna og sam-
úð með söguríkri smáþjóð. Að
vísu var Þorleifur Repp í
veislunni og hélt ræðu. Við vitum
ekki enn, hvað hann sagði. En
það er næsta ólíklegt að hann hafi
staðið í veisluspjöllum. Ekki fara
af því neinar sögur að minnsta
kosti.
Dýrafjarðar-
œvintýrið
En hvers vegna er ég að tala um
Þorleif Repp, þennan snjalla
Dr. Sigurður Jónsson með bókina góðu sem geymir áritanir þeirra sem tóku
þátt í samstilltum fögnuði hjartna í janúar 1839 (Ijósm. emj.).
furðumann sem menn vita færra
um en skyldi? Ástæða er reyndar
fyrir því og ekki lítil.
Sextán árum síðar kemur upp
Dýrafjarðarmálið svonefnda.
Þar er átt við tilmæli Frakka um
að fá að stofna einskonar nýlendu
til útgerðarstarfsemi við Dýra-
fjörð og ef það hefði gengið eftir
hefði þar risið erlendur bær, sem
gat fljótlega orðið hinn stærsti á
Islandi. Um þessi tilmæli urðu
fróðlegar deilur á alþingi og
víðar, sem eru einkar fróðlegar
öllum þeim, sem finna vilja hlið-
stæður í erlendri ásælni fyrr og
síðar. (Vísast um það til viðtals
við Kjartan Ólafsson í Þjv. 17.
júní sl.). En einn þeirra sem
áhrifasterkum hætti mótmælti
málaleitan Frakka var einmitt
Þorleifur Repp.
Ormurinn
ógurlegi
Á fundi íslendinga í Kaup-
mannahöfn um málið árið 1856
heldur hann eftirminnilega ræðu
um þetta „galló-íslénska“ mál
sem hann kallar svo. Hann líkir
því við orminn í Lagarfljóti sem
vex af því að liggja á gulli. Um
þetta segir Þorleifur Repp m.a.:
„Og nú er ormur þessi hinn
gallóíslenski orðinn svo mikill, að
það undrum gegnir. Hann leggst
um land allt og smeygir sér inn í
alla fjörðu og mikil ógn stendur
mér af augum hans. Og svo er
hann með miklu tröllmagni, að
hann líkist því kvikindi sem Basi-
liens heitir, og þegar honum
verður litið á suma menn, svo
tætir hann þá til sín með augnar-
áði svo þeir vilja hlaupa í hvoft
honum að hann gleypi þá“.
Þegar Þorleifur hefur lokið
þessari „sannsögulegu allegóríu"
sem hann kallar svo bregður
hann á hversdagslegri lýsingu á
þessu máli. Og kemur þá á dag-
inn, að hann hefur smíðað sér
merkilega túlkun á því, að allt frá
því að Fransmenn fóru að stunda
fiskveiðar við fsland um 1830 hafi
þeir stefnt að því að „gleypa“ ís-
lendinga rétt sem ormurinn ógur-
legi. Hann segir:
„Fyrst, um árið 1830, fóru
frönsk fiskiskip til íslands og tóku
fisk og var sá meiri og betri en
þeir höfðu áður séð. Á þessu bar í
fyrstu lítið... En bráðum jókst
fiskiskipafjöldinn og þá kallaði
Loðvík Filippus (konungur Fra-
kklands) það nauðsynlegt að
senda með fiskimönnum herskip
þeim til verndar en vart gátu þó
aðrir menn séð móti hverjum
háska vernda skyldi. En svo fór
hér sem oftar, að þeir sem vilja
seilast til valda þykjast æ vera í
háska staddir og verndar þurfi“.
Gott hjá Repp og hefur hann
verið langt á undan sinni samtíð í
að skilja sjálfsréttlætingaráróður
stórvelda. Hann segir svo, að
þessi herskip hafi ekki verið iðju-
laus, þau hafi siglt í kringum
landið og kortlagt djúp og vega-
lengdir, auk þess hafi Fransmenn
í auknum mæli vingast við lands-
fólkið, boðið mönnum út á skip
sín og sýnt þeim „miklu rausnar-
legri gestrisni en landsbúar gátu á
móti sýnt“. Holl og skemmtileg
áminning reyndar um það, að
menn eigi ekki að eltast mikið við
gestrisni sem þeir geta ekki
endurgoldið. Og síðan kemur að
því, að Þorleifur Repp reiknar
leiðangur Gaimards beint inn í
stigvaxandi viðleitni Frakka til að
ná hér traustri fótfestu:
Markmið
Frakka
„Sendi Loðvík konungur þá
vildarmenn sína til íslands þess
erindis að þeir skyldu kynna sér
landslag og landskostu landsbúa
og þeirra siðferði og ástand allt
og gnægtir og nauðsynjar og nátt-
úruríkin öll. í þeirri ferð voru
fræðimenn og vísindamenn,
læknar og uppdráttarmenn og
málarar... Páll Gaimard var fyrir-
liði sendimanna, ástsæll maður
og blíður í viðmóti og vel að sér
gjörrum marga hluti. Hann flutti
til íslands stórgjafir í bókum frá
Loðvíki konungi en sérhvað það
sem Frakkar þurftu af íslending-
um að þiggja, hvort sem það var í
störfum eða annarri þjónkan þá
var það allt rausnarlega borgað“.
Fleira rekur Þorleifur af af-
skiptum Gaimards af íslending-
um, meðal annars það, að hann
hafi boðið piltum íslenskum til
náms í Parísarborg. En niður-
staða Þorleifs Repps er svo þessi:
„Miklu voru Frakkar nær sínu
aðal markmiði en áður eftir þessa
ferð“.
Hann skýrir ekki nákvæmlega
hvað við er átt með „aðalmark-
miði“ - en segir að Frökkum hafi
sýnst sem þeir hefðu fundið
greindan og eftirtektarsaman
landslýð í vanræktu landi og að
því er virðist einskis manns landi
að því er viðvíkur „algjörðri og
fullorðinni civilization". Líklegt
má þykja að Þorleifur Repp vilji
láta menn skilja, að Frakkar hafi
viljað í áföngum ráða ísland
undan Dönum með vinskap,
gjöfum, fyrirgreiðslu og því næst
atvinnurekstri.
Nú vitum við ekki, hvort nokk-
urn tíma hefur verið gerð í
frönskum stjórnarskrifstofum
einhver langtímaáætlun um fram-
sókn Frakka á norðurslóðum.
Hitt gæti líklegra verið, að eitt
leiði af öðru án slíkrar áætlunar-
en þá eftir líkindum sem fylgdu
landvinninga- og nýlendustefnu
aldarinnar. Þetta gerist allt á
þeim tíma, þegar fáum dettur í
hug að þjóð á stærð við hina ís-
lensku geti risið undir sjálfstæðu
ríki - en þeim mun meira var um
tilfærslur á löndum og eyjum
milli þeirra ríkja sem ætluðu sér
stóran hlut undir sólinni. Ekki
fyrir það skotið, að sniðugum
mönnum í Fransi hafi dottið í
hug, að það væri ómaksins vert
að ýta undir sérvisku eyjar-
skeggja og óánægju með Dani
kannski - með það fyrir augum
að seinna meir þyrftu þeir aðra
„verndara" og öflugri. Hver veit?
Annað eins hefur nú gerst.
Þetta er allt mjög merkilegt.
Ekki síst er Þorleifur Repp merk-
ur sjálfur í þeirri túlkun sinni á
samhengi hlutanna, sem er óra-
langt frá samstilltum fögnuði
hjartnanna í veislunni góðu í
Kaupmannahöfn 1839, þegar
franskur hirðmaður grét fögrum
tárum yfir latínuþýðingu á dýr-
legu kvæði Jónasar Hallgríms-
sonar:
Vísindin efla alla dáð,
orkuna styrkja, viljann hvessa,
vonina glæða, hugann hressa,
farsœldum vefja lýð og láð...
ÁB
8 SÍÐA - ÞJÖÐVILJINN Sunnudagur 31. mars 1985