Þjóðviljinn - 31.03.1985, Blaðsíða 11

Texti
Árni
Óskarsson
Myndir:-
eik -
VI
3
GRIMUR
ERUM
3
IR
SAMAN
„Við þennan aldingarðinn
míns herra Jesú pínu og dauða
historíu hef eg um stundir niður
sest með sólu mína og hef
marga heilnœma himna jurt
þaðan útlesið. Þœr liggja í sjóði
hjarta míns (lofaður sé Guði). Af
þessum blessuðu blómstrum
hef eg nú í þetta litla sólma-
bindindi svo mikið innbundið
sem eg hef kunnað."
Þannig komst Hallgrímur Péturs-
son að orði í tileinkun sem hann lét
fylgja Passíusálmum sínum. Nú hef-
ur Megas seilst í þennan blómvönd
Hallgríms og marga heilnæma jurt
þaðan útlesið - hann flytur úrval úr
Passíusálmunum við eigin rokklög á
tónleikum í Gamla bíói 6. og 7. apríl
n.k. Af þessu tilefni spjallaði ég við
hann á dögunum um viðhorf hans til
Hallgríms og Passíusálmanna.
Hver voru tildrög þess að þú fórst
að setnja lög við Passíusálmana?
„Passíusálmarnir hafa heillað mig
alla tíð. Þeir eru enda stór partur af
þeirri hefð sem ég ólst upp við og
ekki sá rýrasti. Staðreyndin er líka sú
að það er til fullt af músik við þessa
texta og upphaflega voru þeir samdir
við lög.
Fyrir 16 árum síðan þótti mér
tímabært að gera við þetta nýja mús-
ik og ég hófst handa og smellti lagi
við sálm númer eitt. Ég flutti hann
síðan í þröngum hópi og þetta gekk
upp. Síðanleið og beið og ég hafði
öðrum hnöppum að hneppa.
Tveimur árum síðar bættist við
önnur melódía og annar sálmur og
fljótlega sú þriðja. Árið 1973, fyrir
tólf árum rúmum, ákvað ég að kýla á
það og semja lög við alla sálmana.
Ég hófst handa upp úr áramótum
1973. Síðan hóaði ég saman bandi
sem ég hafði notað fyrr um þennan
vetur og fékk þá til að leika undir
með mér á hljómleikum. Þessir
hljómleikar voru haldnir í Gallerí'
SÚM laugardaginn fyrir páska, 15.
apríl, síðla kvölds og fóru hið besta
fram. Allir voru glaðir.
Henta rokkinu vel
í raun og veru byrjaði ég frekar
kæruleysislega á þessu, ég datt eigin-
Iega inn í þetta. Svo fann ég það
betur og betur hvað þessir texiar
pössuðu vel við rokkmúsik.Rokk-
músikin er margvísleg en hefur ák-
veðna ryþmíska festu sem samnefn-
ara. Þessir textar eru hreinlega gerð-
ir til slíks flutnings. Ég fann betur og
betur hvað þeir hentuðu rokkmúsik-
inni vel. Annað, sem varð mér æ
ljósara, er hvað þetta er mikiil texti.
Það má skjóta því inn í að við dæg-
urlagasöngvarar höfum gaman af því
að hafa eitthvað gott uppi í munnin-
um til að syngja og Passíusálmarnir
eru naumast nokkuð nema mungát
af því tagi. Að fara með eitthvað
gott, þá líður manni vel.“
Reyndirðu einhvern tíma að fá
þetta gefið út á plötu?
„Nei, það voru aðrir hlutir sem
höfðu forgang. Á langtímaplani var
þó til hugmyndin um tvöfalt Passíu -
sálmaalbúm."
En þú hefur reyndar þegar sungið
texta eftir Hallgrím inn á plötu.
„Er það?“
Jú, á barnaplötunni syngurðu vers-
ið „Vertu, guð faðir, faðir minn".
„Jæja, það var þá við hæfi,
eitthvað sem hlaut að gerast á barn-
aplötu.“
Tímalausir sálmar
/ formála sínum að Passíusálmun-
um talar Hallgrímur um „þessa yfir-
standandi eymdanna öld“. Halldór
Laxness hélt því fram að í goðsögn-
inni um Jesúm, eins og hún birtist í
Passíusálmunum, væri fólgin túlkun
aldarinnar á mannsmynd tímans á
táknrœnan hátt. Harmleikur þessara
tíma vœri dreginn saman í persónu
Jesú Kristssem vœri eins konar vopn-
abróðir manna og fulltrúi og ímynd
baráttu þeirra gegn ofsa drottins.
Laxness leit svo á að drottinn dóms-
ins ásamt framkvæmdavaldi sínu,
djöflinum, væri tákn stjórnarfarsins,
en Jesús tákn manneðlisins. Hvað
finnst þér um þessa túlkun?
„Mér finnst hún sannfærandi.
Þetta er mjög í samræmi við það sem
maður fær á tilfinninguna þegar
maður les Passíusálmana. Hallgrím-
ur talar um Jesúm sem bróður, því
ekki vopnabróður?
„því ég er guðs barn og
bróðir þinn,
blessaði Jesú, herra minn.
Náð kann mig nú ei bresta. “
(34. sálmur, 10. vers)
Hins vegar er svo hin harða heift
og hefnd guðs yfir því sem hann hef-
ur fyrir augunum. Síðan ávarpar
hann guð og segir:
„þegar hann lagður lágt á tré
leit til þín augum grátandi.
Vœgðu mér því hans vegna. “
(34. s. 11. v.)
Maður verður
að trúa
Þetta er alveg ágæt túlkun hjá Kilj-
an. Það er ekki við öðru að búast.
Hann veit þetta.
Sj álfur er ég ekki svo m j ög að pæla
beint í hugmyndafræðilegum bak-
grunni þessara texta. Mér finnst ég
geta notið þeirra án þess. Grímur er
háður sínum tíma, en er þó að gera
tímalausa sálma. Þannig get ég feng-
ið mitt út úr því í dag að fara með
þessa sálma. Ákkúrat það sem Hall-
grímur var að pæla með tilliti til síns
tíma þrengir þá að engu leyti. í heild
sinni eru sálmarnir ákveðin hug-
myndafræði þessa tíma, en það eru
afskaplega margir þættir sem mynda
þessa heild, það er fjölbreytni, það
er æðislega margt að ske. Þannig að
þegar ég flyt þessa sálma þá legg ég
áherslu á það sem sérstaklega á við
mig.“
Auðmýkt gagnvart
almœttinu
/ hugvekju eftir séra Heimi Steins-
son í Morgunblaðinu 17. tnars sl.
segir m.a.: „Trúarhugsun byggir á til-
teknum forsendum. Þeir sem hyggj-
ast meta hana af sanngirni verða að
kynna sér forsendurnar, viðmiðun-
arrammann. Þetta á við utn Passíu -
sálma.Tilgangslítið er að nálgast þá á
forsendum annarra lífsviðhorfa en
þeir boða. Hugsun séra Hallgríms
ber að vega á skálum þess innra sam-
rœmis, sem í sálmunum er að finna. “
Hvað finnst þér utn þessi viðhorf?
„Um þessa tilraun séra Heimis til
að einangra Passíusálmana má nota
orð séra Hallgríms:
„Oll svikráð manna og atvik ill
ónýtir drottinn, þá hann vill.
Slœgðin dramblátra slétt forgár. “
(50 s. 10 v.)
Hallgrímur var ákaflega menns-
kur maður, mjög trúaður á sinnar
aldar vísu og ég er mjög trúaður á
minnar aldar vísu. Við erum góðir
saman.“
Nálgast þú Passíusálmana á for-
sendum annarra lífsviðhorfa en þeir
boða?
„Ég get nærst á Passíusálmunum á
mínum forsendum. Að vísu held ég
að forsendur okkar Hallgríms séu
ekki svo ólíkar þegar í kjölinn er
komið, auðmýkt gagnvart almættinu
og lítillæti. Hann orðar þetta bara á
annan hátt.“
Hinn evangelíski rétttrúnaður, sem
er hugmyndalegur grundvöllur Pass-
íusálmanna, hefur nútímafólki þótt
býsna hörkuleg kenning. Miðað við
kaþólskuna býður hún upp á mun
færri leiðir til sáluhjálpar, iðrun og
trúariðkun eru nánast eina von synd-
ugra. Aherslan er á ófullkomleika
mannsins og erfðasyndina. Mannlegt
eðli er andstœtt lögmáli guðs og þess
vegna tekst manninum aldrei að lifa
samkvœmt því. í 43. sálmi yrkir
Hallgrímur svo um guðs lögmál:
„Engitin tnaður frá Adam fyrst,
eftir þann tíma hatm syndgaðist,
fullnægju gat því gjört til sanns,
gengur það langt yfir eðli manns. “
Það má kannski segja að Passíu -
sálmarnirfjalli að nokkru leyti um
manneskjuna gagnvart hinu altœka,
absólúta.
„Mín tilfinning segir mér að þetta
Adamseðli sé ekki hið góða, guð-
lega, innsta eðli manneskjunnar
heldur þvert á móti hrokinn og tillits-
leysið gagnvart lögmálum sköpunar-
verksins sem að vísu hafa mjög gert
sig gildandi. En þú minntist á evang-
elískan rétttrúnað. Það er ekki sjálf-
gefið að maður þurfi að beygja sig
undir þá hugmyndafræði sem var við
lýði þegar verkið var samið. Aðferð-
irnar til þess að komast í gegnum
tímann, lifa af, eru kannski kallaðar
iðrun og trúariðkun. Allaveganna,
ég verð að trúa og þú verður að trúa
og allir verða að trúa og við verðum
að vera meðvituð um smæð okkar.
Ókei?“
Mýkt en
ekki harka
Sigurður Nordal komstsvo að orði
í bók sinni um Passíusálmana um þá
breytingu sem varð á hugmynda-
heimi þjóðarinnar með siðaskiptun-
um: „Umskiptunum frá kaþólskum
sið til hinnar hreinu trúar mœtti jafna
til þess, að kulvís sál syndugs manns
vœri leidd úr skjólasömutn skógi út á
nakið bersvœði, þar sem napurt helj-
arkul nœddi um hana og eina úr-
rœðið var að skjálfa sér til hita.“
Minnir þessi berangurslega mynd af
umkomulausri manneskjunni, setn
birtist í sálmum Hallgríms, ekki að
sumu leyti á ýmislegt í skáldskap 20.
aldar þar sem dregin er upp mynd af
smæð manneskjunnar andspœnis
fratnandi og ógnvekjandi utnhverfi?
„Jú, vissulega minnir þetta
allverulega mikið á tuttugustu öldi-
na. Þegar Hallgrímur yrkir er vond
hugmyndafræði og mannfjandsam-
leg búin að tröllríða öllu langa hríð.
Fólki leið sjálfsagt ekki vel. Og þeg-
ar manneskjunni líður illa leitast hún
gjarnan við að láta sér lfða enn verr.
En náð drottins var þó á berangrin-
urm, eyðimörkinni.
A 20. öld er öllu varpað fyrir róða,
öllu hent. Það eina sem maður getur
gert er að smíða sér sín eigin trúar-
brögð og aðferðir. Og þá kemst mað-
ur að því að það er mýkt en ekki
harka sem verður heilladrýgst. Það
eru aðferðir sem hafa í grundvallar-
atriðum reynst vel frá örófi alda. í
Passíusálmunum er ákveðin að-
ferðafræði sem, þegar hún er klædd
úr sínum kenningalörfum, er ná-
skyld þeirri aðferðafræði sem dugar
manni vel í dag.“
Kvölin
og gjaldið
Eitt einkenni á þeim viðhorfum,
sem birtast í Passíusálmunum, er að
pína og dauði verða tákn guðlegs
kœrleika. / guðspjöllunum stendur:
„Svo elskaði guð heiminn að hann
gaf sinn eingetinn son tilþess að hver,
sem á hann trúir, ekki glatist heldur
hafi eilíft líf. “ Með því að lifa sig inn í
þjáningu og dauða Krists skynja
tnenn ástguðs. „Hryggðarmynd hans
er heiðurþinn“, segirí23. sálmi, Um
Jesú húðstrýking. Myndmálið í Pass-
íusálmunum er stundum af mjög
líkamlegum toga, lýsingar á pyntuð-
um líkamanum, blóði og sárum.
Hvað viltu segja um þetta holdlega
element hjá Hallgrími sem jafnframt
er guðlegt kærleikstákn?
„Mér finnst þetta afskaplega gott
og heilsusamlegt. Þetta er bara út-
færsla á því að það fæst ekkert
ókeypis. Það þarf að borga fyrir allt.
Hallgrímur gerir sér grein fyrir því.
Þess vegna birtast manni setningar
sem einhver kann að hnjóta um fyrst
í stað:
Jesú, þín grátleg grasgarðspín
gleður örþjáða sálu mín. “
(2 s. 20 v.)
„Hvað stillir betur hjartans böl
en heilög drottins pína og kvöl?
Hvað heftir framar hneyksli
og synd
en herrans Jesú blóðug mynd?“
(1. s. 6. v.)
En þegar maður fer að hugsa þetta
nánar er þetta afar eðlilegt. Kvölin
er gjaldið. Hvað hins vegar hina
holdlegu útlistun áhrærir - hann var
svo holdlegur, hann Hallgrímur."
/ ýmsum efnum víkur Hallgrímur
frá hinni opinberu guðfrœði. Bent
hefur verið á að í 44. sálmi víki hinn
strangi og refsiglaði guð fyrir mildari
guðsmynd. Laxness talar um að það
sem greini Hallgrím frá öðrum „dul -
frœðilegum skáldum“þessara tíma sé
„brjóstvit hans og hin heiðnu klók-
indi, sem alstaðar glóir á mitt í hinum
gyðínglegu öfgum og hinu klúra efni
píslarsögunnar".
„Hallgrímur er ákaflega menns-
kur. Kennisetningar verða ekki
eitthvert ósveigjanlegt fyrirbæri fyrir
slíkum manni, mennskan hlýtur að
verða ofan á. Hann er að ákalla ein-
hverja alheimslógik og biðja hana að
hjálpa sér að brjóta ekki gegn sköpu-
narverkinu. Á 20. öld er maðurinn
kominn í blindgötu. Hann er búinn
að brjóta svo mikið af sér, hann er
búinn að finna upp plastið og kjarn-
orkusprengjuna. Hinar vistfræðilegu
syndir eru augljósastar, en syndirnar
eru bæði á smáum skala og stórum.
Menn verða að vera í ákveðnu
jafnvægi inn á við sem út á við.“
/ píslarsöguna sækir Hallgrímur
styrk til að horfast í augu við samtíð
sína. íhverju er heimsádeilan í Passí-
usálmunum fólgin?
„Passíusálmarnir eru uppfullir af
spakmælum af ýmsu tagi. Heimsá-
deilan á í rauninni alltaf við, hún er
ekki neitt bundin við tímann. Hall -
grímurer að deila á mjög algenga
pytti sem menn eru alltaf að detta í.
Þetta eru villur sem ekki eru háðar
ákveðnu aldarfari.
„Of hastarlegan úrskurð flý,
ef þú vilt vera af sorgum frí.
Hætt er rasanda ráði. “
(46.s. 12.v.)
„Þá blindur leiðir blindan hér
báðum þeim hætt við falli er. “
(22.s. 8.v.)
„Hvað Jesús nú um næturskeið
nauðstaddur hér af mönnum leið,
óguðlegur utn eilífð þá
af illum djöflum líða má.
Ókenndum þér, þó aumur sé,
aldrei til leggðu háð né spé.
Þú veist ei, hvern þú hittir þar,
heldur en þessir Gyðingar.
Sjálfan slær mig nú hjartað hart,
hef ég án efa mikinn part
af svoddan illsku ástundað.
Auðmjúklega ég meðgeng það.
Sáð hef ég niður synda rót,
svívirðing mín er mörg og Ijót.
Uppskerutímann óttast ég,
•angrast því sálin næsta mjeg. “
(14.s. 18-21.v.)
Það er búið að kaupa. Hann trúir
þessu sér til sálubótar. Sá sem níðist
Rœtt við Megas um
Passíusálmana,
Hallgrím Pétursson
og hinn
evangelíska
rétttrúnað
á vesalingum, það er þessi óguðlegi
sem hann er að tala um. Hann trúir á
það góða í manninum. Sá sem hegð-
ar sér illa er að brjóta gegn sínu inns-
ta eðli. Trúir ekki Hallgrímur á
eitthvert guðlegt eðli innst í mannin-
um sem eitthvert Adamseðli plagar?
Án þess að maðurinn sé í harmoníu
við sitt góða eðli er allt „eymd,
mæða, kvöl og fordæming“.“
Að komast að
sínum eigin kjarna
Liggur ekki gildi Passíusálmanna
m.a. í því hversu persónulegir þeir
eru, eintal sálarinnar fyrst ogfremst?
Þetta greinir þá líka frá hefðbund-
num kirkjusálmum. Eg-ið í Passíus-
áltnunum túlkar sína eigin ævi út frá
dæmum goðsögunnar.
„Jú, þess vegna koma þeir manni
svo æðislega mikið við. Hann gerist
svo persónulegur að þetta verður al-
tækt. Hann kemst að sínum eigin
kjarna sem er auðvitað kjarni 20.
aldar manna, óháð einhverjum
kenningafríkum 17. aldar og stein-
gerðum heimsmyndum þeirra."
Hvað getur nútímafólk sótt til
Passíusálmanna ?
„Eins og í allan mikinn skáldskap
getur nútímafólk og fólk allra tíma
sótt þangað mikla huggun, hugsun
og aðferðir, einkum ef fólk leggur
það á sig að lesa þetta sjálft en leitar
ekki eftir evangelískum rétttrúnaði
17. aldar.“
Hvað hefur þú sjálfur lært af
Hallgrími?
„Hann bendir mér þráfaldlega á
góðar leiðir og hann staðfestir þær
góðu hugmyndir sem ég hef komið
mér upp á langri ævi. Þegar ég var að
gera músikina lá ég mikið yfir þess-
um sálmum. Það varð einfaldlega til
þess að yrkingaraðferðir Hallgríms
Péturssonar skriðu inn i mig á
köflum. Það sem ég er að gera er á
mjög gömlu og hefðbundnu skálda-
máli, mínir textar eru mjög hefð-
bundnir. Ég er regressífur. Allur
minn bakgrunnur er gamall, hefð-
bundinn, íslenskur skáldskapur. Það
á við um fleiri - Halldór Kiljan og
Þórarin Eldjárn - þeir taka ofan fyrir
hefðinni. Enda er það góð regla þeg-
ar maður veit ekkert hvað maður á
að gera að kíkja á það sem gert var í
gamla daga. Maður getur alltaf feng-
ið þar góðar hugmyndir.“
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 31. mars 1985
Sunnudagur 31. mars 1985 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11