Þjóðviljinn - 04.08.1985, Blaðsíða 13

SUNNUDAGSPISTIil
Klukkan korter yfir átta aö
morgni hins sjötta ágúst fyrir
fjörutíu árum kastaði banda-
rískflugvél atómsprengju á
Híróshima. Á minnisvarða í
borginni má nú lesa nöfn 113
þúsund manna sem fórust
þegartortímingin æddi með
áðuróséðum krafti yfir þessa
stóru timburhúsaborg. Hafter
fyrir satt, að síðan hafi
mannkynið lifað við aðrar að-
stæður en áður: þær, að hægt
er að framleiða vopn sem
geta ekki aðeins valdið fjölda-
morðum margfalt hrikalegri
en áður eru dæmi um, heldur
og útrýmt mannkyni öllu.
Lengi síðar hefur verið deilt
um þá ákvörðun bandarískra
ráðamanna að nota kjarnorku-
vopn gegn Japönum. Ósigur
þeirra var skammt undan -
Hitlers-Þýskaland hafði gefist
upp nokkrum mánuðum áður,
japanski herinn var hvarvetna á
undanhaldi. Var það þá ekki
einsog hver annar stríðsglæpur að
efna til hryllilegrar fjöldaaftöku á
óbreyttum borgurum í Híros-
Þegar sprengjan féll
hima? Bandaríkjamenn hafa
lengst af varið sig með því, að
Japanir hafi ætlað að berjast til
síðasta manns og hefði innrás á
Japanseyjar sjálfar orðið miklu
mannskæðari bæði fyrir Banda-
menn og Japani en þær kjarnork-
usprengjur tvær sem neyddu jap-
anska heimsveldið til að gefast
upp.
Eitt er að minnsta kosti ljóst:
upp frá þeim skelfilegu tíðindum
sem gerðust í Híroshima fyrir
fjörutíu árum og í Nagasaki þrem
dögum síðar, vita menn að
mannkynið lifir í skugga tortím-
ingarháskans, að valdaskák
heimsins komst á nýtt stig og að
friðarbaráttu má aldrei linna.
Ef, ef...
Flugvélin „Enola Gay“, sem
sprengjunni kastaði, lagði upp
frá lítilli eyju, Tinian. Nokkrum
dögum fyrr hafði herskipið Indi-
anapolis komið til Tinian með
úran það sem í sprengjuna þurfti.
(Sprengjan var af þeirri gerð sem
ekki hafa verið smíðaðar eða not-
aðar síðan og hún hafði aldrei
verið prófuð og var því margt í
óvissu um það, hver eyðilegging-
armáttur hennar væri). Svo vildi
til, að Japanir sökktu herskipinu
Indianapolis á leiðinni heim frá
Tinian: sumir hafa spurt að því,
hvort aldrei hefði komið til kjarn-
orkuárásar á Japan ef að skipið
hefði verið skotið í kaf á leiðinni
til Tinian? Sú spurning gerir þá
ráð fyrir því, að kannski hefðu
Japanir gefist upp fljótlega hvort
eð væri. Tveim dögum eftir árás-
ina á Híroshima sögðu Sovétríkin
; Japönum stríð á hendur og héldu
inn í Mansjúríu - má vera að jap-
anska stjórnin, sem átti í ærnum
vanda fyrir, hafi kosið að gefast
upp sem fyrst fyrir Bandaríkja-
mönnum af ótta við að Sovét-
menn myndu taka meira herfang
en til stóð ef að stríðið drægist
enn á langinn. Svo er líka uppi
önnur kenning, sem Sovétmenn
hafa einatt viðrað: hún er sú, að
Bandaríkjamenn hafi ekki kastað
kjarnorkusprengjunni á Japan
fyrst og fremst til þess að flýta
stríðslokum, heldur til að hræða
bandamenn sína í stríðinu við
Hitler, Sovétmenn, og fá þá til að
halda sig á mottunni, ef svo mætti
segja.
Fréttir af
atómdauða
Fyrstu viðbrögð við árásinni á
Híroshima voru, af blöðum frá
þeim tíma að dæma, undrun,
feiginleiki (stríðinu mundi nú
ljúka) og svo beygur. Til dæmis
var í Þjóðviljanum skrifaður
leiðari um að nú væru þau miklu
tíðindi að gerast, að það hefði
tekist að beisla mikla orkulind og
mundi það vafalaust verða til
mikillar blessunar - þótt svo að
það varpaði skugga á „gífurlegan
sigur vísindanna" að þessi upp-
götvun er fyrst notuð til að tor-
tíma fólki í hernaði.
En svo fóru smámsaman að
berast fregnir af því sem gerst
hafði í Híroshima - og bárust
ekki strax út, því að frétta-
mönnum var meinaður aðgangur
eða fréttaflutningur frá borginni
fyrst í stað. Og smám saman varð
mönnum ljóst að atómdauðinn
var eitthvað sem áður hafði ekki
þekkst og að Híroshima gat verið
upphaf annarra og miklu verri
tíðinda.
Lengi síðan hafa menn getað
lesið frásagnir sjónarvotta af hinu
ægilegu ljósi og hinum ofsalega
hita, sem blindaði menn og
brenndi upp til ösku þannig, að
stundum varð ekkert eftir annað
en skuggi á vegg. Af skelfilegum
brunasárum, af ógnarlegum
þorsta, af hári sem losnaði í stór-
um flygsum, af sárum sem ekki
vildu gróa, af sinnulausri píslar-
göngu geislavirkra líkama í burt
frá eldhafinu. Af börnum sem
reyndu að vekja dauðar mæður
síðar til lífs, af mæðrum sem
höfðu misst vitið í árangurslausri
leit að börnum sínum. Og síðar
bættust við frásagnirnar um fólk
sem bar atómdauðann í sér árum
saman og dó löngu síðar með
harmkvælum af hvítblæði eða
öðrum afleiðingum geislavirkni,
af konum sem fæddu vansköpuð
börn og af fólki sem lifði af og
neitaði sér um að eignast börn af
ótta við að hörmuleg truflun
hefði orðið á erfðastofnum.
Vísindamenn
Kjarnorkuárásin á Híroshima
átti sér langan aðdraganda, sem
hefst á hljóðlátum rannsóknar-
stofum evrópskra vísindamanna,
sem voru að sýsla við möguleika á
að kljúfa atómkjarnann. Albert
Einstein, landflótta í Bandaríkj-
unum, skrifaði Roosevelt forseta
frægt bréf að ráði annarra útlægra
vísindamanna og varaði hann við
því, að Þýskaland Hitlers kynni
að geta smíðað „afar aflmiklar
sprengjur af nýrri gerð“ og Roos-
evelt lét seinna sannfærast um að
Bandaríkin, sem þá voru ekki
komin í stríðið, yrðu að verða
fyrst til að eignast slík vopn. Upp
frá því var svokölluð „friðsemd
rannsóknarstofunnar" rofin og
upp hófst það samstarf eðlisfræð-
inga og herforingja, sem svo af-
drifaríkt hefur orðið.
Vísindamennirnir, sem unnu
að því að smíða atómsprengjuna,
töldu það nauðsynlegt vegna ótt-
ans við Þjóðverja og líka Japani
sem einnig unnu að kjarnorku-
rannsóknum. (Síðar kom í ljós,
að japanskir vísindamenn fóru
sér mjög hægt af ásettu ráði, því
þeim leist ekki á sigur þeirrar her-
stjóraklíku sem með völdin fór í
Japan). En að stríðinu loknu
skiptust leiðir.
Leiðir skiljast
Sumir vísindamanna þeirra,
sem höfðu starfað í fyrstu til-
raunamiðstöðinni í Los Alamos,
hörmuðu það háskalega banda-
lag, sem vísindamenn hefðu gert
við herinn. Einn þeirra, Isidor
Rabi, sagði á þessa leið: „Við
fengum valdið í hendur þeim,
sem skildu það ekki og gerðu sér
ekki grein fyrir því, hvað þeir
voru með í höndurn." Oppen-
heimer og ýmsir fleiri vísinda-
menn, sem vildu fyrst og fremst
koma kjarnorkunni fyrir á vett-
vangi friðar, sneru aftur til há-
skóla sinna, sumir gerðust at-
kvæðamenn í friðarhreyfingum
og sættu ýmsum kárínum á mekt-
ardögum kalda stríðsins. Aðrir
vísindamenn - t.d. Edward Tell-
er og aðrir slíkir, hafa hinsvegar
verið harðir á því, að kjarnorku-
vopnin væru nauðsyn'og ekkert
athugavert við að taka þátt í þró-
un þeirra - má stundum greina í
ummælum slíkra manna undar-
legt stolt yfir að vera að „gera
eitthvað sem um munar“. Dæmi
um slíkan vísindamann er Merri
Wood, sem segir í nýlegu viðtali í
Times, að hún hafi frá skóla-
dögum dáðst að þeim mönnum
sem smíðuðu fyrstu sprengjuna
og hafi alltaf dreymt um að hanna
ný vopn. Hún segir, að þeir sem
köstuðu sprengjunni á Híros-
hima eigi ekki að finna til sektar-
þeir væru eins og lögreglumenn
sem þyrftu stundum að skjóta
hættulega glæpamenn. „Þeir í
hernum biðja um tvö megatonn
eða tvö þúsund megatonn - og
maður býr það þá til sem þá vant-
ar,“ segir Merri Wood í þessu
viðtali.
Þeir sem
lifðu af
Á þessu afmæli kjarnorku-
sprengjunnar hefur athygli
blaðamanna víða beinst að þeim,
sem enn eru á lífi af þeim sem
smíðuðu sprengjuna eða komu
henni til Híroshima og að japön-
skum eftirlifendum. Saga þeirra,
sem lifðu af er reyndar það sem
menn ættu helst að hafa hugann
við: saga sjúkdóma, sem reynast
banvænir þegar minnst varir,
saga ótta, nagandi ótta við fram-
tíðina, um framtíð barna, sem
ættingjarnir og þjóðfélagið vildu
ekki að fæddust.
Misao Nagoj a er ein þeirra sem
slíka sögu segir. Hún er gift „hi-
bakusha“, manni sem lifði af
sprengjuna eins og hún og missti
árið 1965 son sinn úr hvítblæði.
Drengurinn hafði verið í meðferð
hjá bandarískum og japönskum
sérfræðingum, sem voru að rann-
saka áhrif sprengjunnar á börn
„hibakusha" og dauði hans vakti
talsverða athygli. Og þá bættist
við enn ein ógæfan: aðrir þeirra,
sem af lifðu, fordæmdu móður-
ina hver sem betur gat - þeir
höfðu vanist því, að láta sem
minnst á sér bera, en nú var hún
að draga athyglina að börnum
þeirra. Atvinnurekendur mundu
forðast að ráða þau til starfa,
kærastar eða kærustur mundu
leggja á flótta - gat hún ekki látið
kyrrt liggja? Það gerði hún
reyndar ekki: Misao Nagoja hef-
ur talið það skyldu sína að segja
nýjum kynslóðum alla sögu sína
og hún er ein þeirra sem hefur
unnið af kappi, einatt veik og
máttfarin, fyrir japanska friðar-
hreyfingu.
Hér og nú
Kjarnorkusprengjan hefur
breytt heiminum. Hún er lykill að
því að heita stórveldi: Banda-
ríkjamenn, Sovétmenn, Bretar,
Frakkar og Kínverjar eru þeir
sem fara með neitunarvald í Ör-
yggisráði Sameinuðu þjóðanna
og þetta eru líka allt kjarnorku-
veldi. Kjarnorkusprengjan er
líka stöðug áminning um nauðsyn
friðarhreyfinga, baráttu fyrir af-
vopnun eða að minnsta kosti fyrir
takmörkunum vígbúnaðar.
Þeim hreyfingum hefur að
sönnu vegnað misvel. Þær risu
hátt um 1960, þegar upplýsingar
um geislavirkni af völdum til-
rauna með kjarnorkuvopn
sköpuðu öfluga mótmælahreyf-
ingu. En eftir að risaveldin
sömdu um að hætta sprengingum
í andrúmsloftinu og gáfu
mönnum nokkra von um slökun
spennu, þá dró mátt úr friðar-
hreyfingum um skeið. Þær hafa
svo risið upp aftur á síðustu miss-
erum og sameinað gífurlegan
fjölda fólks um víða veröld í kröf-
unni um að vígbúnaðaræðið sé
stöðvað. Sú hreyfing hefur risið
af vaxandi þekkingu á kjarnorku-
vopnum og á því, hve viðkvæmt
fyrir slysum og yfirsjónum það
kerfi er sem á að stjórna notkun
þeirra. Einnig af þekkingu á því,
að ný vopnakerfi „lækka þrösk-
uldinn" eins og það heitir - gera
það líklegra að ráðamenn freistist
til að nota kjarnorkuvopn „í tak-
mörkuðum mæli“. Nú síðast
viðurkenndi Nixon, fyrrum
Bandaríkjaforseti, að hann hefði
fjórum sinnum velt því alvarlega
fyrir sér, hvort hann ætti ekki að
knýja fram bandarískan vilja
með því að kasta kjarnorku-
sprengjum.
Góður
mólstaður
Það hefur heyrst á friðarfund-
um að undanförnu, m.a. á þeim
sem haldinn var í Amsterdam
fyrir nokkrum vikum á vegum
END, að rnargir hafa orðið fyrir
vonbrigðum með að friðarhreyf-
ingum hefur ekki tekist að koma í
veg fyrir að ný vopnakerfi væru
sett upp í Evrópu. Og um leið
hefur það gerst að fitjað hefur
verið upp á nýjum ófögnuði -
stjörnustríðskerfum svonefnd-
um. Engu að síður á friðarhreyf-
ing sem fyrr góðan grundvöll í
aukinni þekkingu á kjarnorkuvá
og vaxandi samstöðu um að gera
afvopnunarkröfur til allra kjarn-
orkuvelda. Hvernig sem fram-
vindan verður, þá er eitt víst:
varla er til betri málstaður en
þeirra, sem hafa með einum eða
öðrum hætti viljað reisa rönd við
þeirri þróun sem nú hefur skapað
sprengjubúr sem geyma eyðing-
armátt mörgþúsundfaldan á við
allar þær sprengjur, sem til voru í
heimsstyrjöldinni síðari - sem
lauk einmitt nokkrum dögum
eftir að sprengjan féll á Híro-
shima.
ÁB
Sunnudagur 4. ágúst 1985
WÓÐVILJINN - SÍÐA 13