Þjóðviljinn - 10.11.1985, Side 14

... kunni endalausar sögur af skrýtnum köllum ...
HVAÐAN HEFURÐU ALLAR
PESSAR MÓTSETNINGAR?
í bókinni Skáldið á Sigur-
hæðum segir Davíð Stefáns-
son frá söngskemmtun í sam-
komuhúsinu á Akureyri á veg-
um karlakórsins í bænum:
„Ég sat uppi á svölum og sá,
að hvert sæti var skipað, að
einu undanskildu. Söng-
mennirnir tóku að tínast inn á
sviðið, hægt og hátíðlega;
loks kom söngstjórinn. En
hvers vegna lyfti hann ekki
tónsprótanum? Hvers vegna
varð honum svo starsýnt á
auða sætið? Eftir hverjum var
beðið?
Loks opnuðust salsdyrnar
og inn kom séra Matthías,
sönglandi og mikill fyrirferðar,
gekk rakleitt til sætis, eins og
ekkert hefði í skorizt, en um
leið lyfti söngstjórinn sprota
sínum, og karlakórinn hrópaði
í heiftarbræði:
- Ertu kominn, landsins
forni fjandi."
Matthías var vinur allra á Ak-
ureyri, ef marka má frásagnir
þeirra af honum. Það sópaði að
honum á götum úti; hann
þrammaði glaðbeittur um, söng-
landi einhverja lagleysu, tók alla
tali og kallaði elskuna sína, lét
hramminn vaða á bak kunning-
janna, talaði í sífellu, kunni enda-
lausar sögur af skrýtnum köllum
og var heimagangur á hverju
heimili - átti til að vaða einhvers
staðar inn og heimta pönnukökur
upp úr þurru. Hann var yfirþyrm-
andi persónuleiki.
„hamslaus
iðu-feikn“
Og hann var yfirþyrmandi
skáld. Á einum degi átti hann til
að yrkja álíka mörg ljóð og skáld
nútímans yrkja á tuttugu árum
með töluverðum erfiðismunum,
og hvert ljóð gat verið ámóta
langt og heil ljóðabók er nú á
dögum. Væri hann í skapi til að
yrkja undir hrynhendum hætti
gerði hann það án áreynslu - hið
sama gilti um ljóðahátt, tregalag,
hexametur, ferskeytlu. Hann gat
ort eins og Hallgrímur Pétursson,
vildi hann það við hafa, eða Einar
skálaglamm eða Símon Dala-
skáld. Hann hafði vald á flestum
tegundum íslensks skáldskapar,
gat brugðið fyrir sig skáldskapar-
máli allra alda, öllum háttum.
En hann var ekki sérlega vand-
virkur. Sagan segir að hann hafi
sest niður til að yrkja um tiltekið
efni, fengið innblástur og ljóðið
hafi svo flætt á pappírinn að því er
virðist án teljandi íhlutunar. Færi
hann að eiga við ljóðið aftur til að
fága það reyndist slíkt yfirleitt til
lýta. Ljóðagerð hans var eins og
Dettifoss, sem hann storkaði í
ljóði: takmarkalaust afl, ótæm-
andi uppspretta, endalaus
flaumur áfram og áfram, „hams-
laus iðu-feikn“ af minnsta tilefni.
Og vatnið ekki tært og gagnsætt
heldur leiri blandað. Þegar hon-
um tókst upp voru ljóð hans stór-
fenglegt sjónarspil og undir lund
hvers og eins komið hvort hann
hrífst af gnóttinni og kraftinum
eða yppir öxlum og spyr hvaða
æsingur þetta eiginlega sé. Hann
stefndi ævinlega á tindinn, reyndi
að troða öllum sjóndeildar-
hringnum inn í eitt erindi, eins og
Þorsteinn Gíslason segir - og
þegar hann glamraði gerði hann
það með tilþrifum.
Alþýðuskáldið
Matthías
Samanburðurinn við afköst
nútímaskálda er vitaskuld fárán-
legur. Það er hugmynd 20. aldar-
innar að orð geti reynst svikul,
tvær heimsstyrjaldir og fagurgal-
andi fjöldamorðingjar hafa kennt
okkur það. Og sú fagurfræðilega
krafa er ný aðljóð skuli vera stutt
og miðleitin en ekki löng og út
um allt. Nú orðið er það sagt
skáldi til hnjóðs í ritdómum að
það sé mælskt. Skáld nútímans
tala lágum rómi, láta varlega út
úr sér aðeins allra nauðsynleg-
ustu orð til að lesandi geti ort úr
þeim hræringar og kenndir. Þeg-
ar Hannes Pétursson yrkir um
Gretti Ásmundarson í ijóðinu I
Grettisbúri velur hann sér dauða-
stund Grettis, tekur sér stöðu hjá
Þorbirni Öngli, lýsir nöturlegu
umhverfinu með fáum en hnit-
miðuðum dráttum, undanskilur
það sem raunverulega gerist í
ljóðinu og lætur vera að fimbul-
famba um líf hetjunnar. Þegar
Matthías á hinn bóginn yrkir um
Gretti verður það þykk og mikil
bók, þar sem ekkert tækifæri er
látið ónotað að leggja innvirðu-
lega út af efninu. Persónur halda
langar og klökkar ræður og per-
sóna Grettis er umvafin kristi-
legri mærð; andagiftin og fjörið
ráða ferðinni. Hannes er umfram
allt að ná fram tilteknum áhrif-
um, en Matthías beitir íþrótt
sinni til að segja sögu að þjóð-
legum sið.
Steingrímur,
Gröndal
og Matthías
Hann orti sem sé „eitthvað sem
fólkið vildi“. Og sennilega var
hann einna alþýðlegastur stór-
skálda 19. aldarinnar. Jónas
Hallgrímsson var að vísu ekki af
auðugu fólki kominn, en hann
komst til mennta og þegar komið
var til Kaupmannahafnar gekk
hann inn í hutverk mennta-
mannsins óháða. Stéttleysingj-
ans. Hann var náttúrufræðingur
og skáld og þegar hann kom til
Reykjavíkur lék hann einhvers
konar dandý. Hann var aldrei í
embættismannaklikkum og dó
raunar embættislaus. Steingrím-
ur Thorsteinsson var heldur ekki
í klikkunum og orti napurlega um
orður og titla, en hann var ekki í
nokkrum tengslum við alþýðu-
fólk. Gröndal átti til að gerast
einn af „dónunum" á kneypunum
í Reykjavík, en þegar hann reis
upp á nýjan leik vildi hann ekkert
af fyrri kompánum vita. Grímur
Thomsen sat einn á Bessastöðum
og lék þar stórdanskan óðals-
bónda milli þess sem hann orti
rammíslensk kvæði.
Matthías skar sig úr þessum
hópi að tvennu leyti: uppruni
hans var annar en hinna og lífs-
starf hans lá á sviði prestskapar.
Hann gat ekki litið niður til
mannlífsins úr ljóðrænum hæð-
um því hann var mitt í eymdinni
og volæðinu.
Hann var bóndasonur - af
bændaættum, gat rakið ættir til
merkisfólks á Vesturlandi og því
ekki af neinum kotungum kom-
inn. Hann þurfti ekki að svelta,
en hann ólst ekki heldur upp í
neinum munaði og var sendur að
heiman ellefu ára gamall sökum
ómegðar. Það stóð aldrei til að
hann yrði skáld og mektarmaður
og óvíst hvað um hann hefði orð-
ið ef hann hefði ekki vakið at-
hygli prestkonunnar í Flatey, Þu-
ríðar Kúld sem var systir Bene-
dikts Gröndals. Hún kenndi hon-
um að meta skáldskap og stóð
fyrir því ásamt öðrum Flateying-
um að koma piltinum til mennta.
Og þegar hann hafði lokið stúd-
entsprófi gat hann ekki leyft sér
þann munað að vera frjáls og
óháður menntamaður; hálfnauð-
ugur lærði hann til prests og þeg-
ar hann var vígður til Kjalarness-
þinga fannst honum hempan sitja
illa og „eins og nauðug utan á
mér“ að því er hann segir í Sögu-
köflum af sjálfum mér. Hann var
alinn upp við frj álslyndi í trúmál-
um og átti því afar erfitt með að
fara að boða Kjalnesingum ógnir
og pínslir helvítis, hefur vísast
þótt það vera fólskugys. Hann
virðist þó ætla að sætta sig við
orðinn hlut, kann vel við Kjalnes-
inga og gleymir efasemdum í
dagsins önn, en þá verður hann
fyrir því að missa tvær eiginkonur
í röð með stuttu millibili, og þá
tekur við ógurleg glíma við guð.
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 10. nóvember 1985