Þjóðviljinn - 02.02.1986, Blaðsíða 10

TÆKNIFRJÓVGUN
MEÐ GJAFASÆÐI
Taliö er að fyrsta tæknifrjóvgun á konu hafi veriö gerð
af breska lækninum John Hunter árið 1790, og var notað
sæði úr eiginmanni konunnar. Takmörkuð vitneskja er
um þetta tilfelli, en vitað að barn fæddist eftir tæknifrjóvg-
un árið 1834. Uppúr 1860 var farið að reyna tæknifrjóvg-
un sem úrræði við barnleysi bæði í Frakklandi og Banda-
ríkjunum og þá eingöngu notað sæði eiginmanna kvenn-
anna. Undir aldamótin síðustu var reynd tæknifrjóvgun
með gjafasæði í Bandaríkjunum og fóru aðgerðirnarfram
með mikilli leynd. Yfirleitt var notað nýtt sæði, en sjald-
nastenduðu þessartilraunirmeð þungun. Tæknifrjóvgun
á dýrum átti sér hins vegar miklu lengri sögu, og byggðu
menn að verulegu leyti á þeirri reynslu. Þegar árið 1776
tókst ítala nokkrum, Lazzaro Spallanzani að varðveita
sæði úr manni með frystingu og 90 árum síðar stakk
prófessor Paolo Mantegazza upp á því að stofnaður yrði
sæðisbanki til notkunar við fjölgun dýra og jafnvel manna
líka til að opna möguleika á fæðingu skilgetinna barna
eftir lát eiginmanns á orrustuvelli.
Áriö 1953 veröa þáttaskil í
notkun á frystu sæöi, þegar sýnt
er fram á að hægt sé að nota það
til frjóvgunar. Með því að nota
glyseról til að vernda eiginleika
frumanna var hægt að geyma
sæðið, en það hafði verið reynt
við dýrafrjóvganir frá árinu 1949.
Nýr möguleiki
Þegar Ijóst var að hægt var að
nota sæði, nýtt eða fryst til að
frjóvga egg konu, án þess að karl-
maður kæmi þar við sögu nema
sem sæðisgjafi, eygðu barnlaus
hjón nýjan möguleika. Ekki að-
eins þar sem barnleysið orsakað-
ist af ófrjósemi karlsins, einnig
þegar um erfðasjúkdóma var að
ræða, eða af einhverjum ástæð-
um ekki hægt að koma við getn-
aði við samfarir. Á skömmum
tíma verða gífurlegar framfarir í
tæknifrjóvgun. í dag er talið að
yfir 10 þúsund börn fæðist árlega í
Bandaríkjunum eftir tækni-
frjóvgun. Hér á íslandi eru þegar
yfir 50 börn getin með þessum
hætti, en aðgerðirnar hófust
1979.
Þar sem aðgerðir þessar eru
gerðar á ríkisspítölum (víðast
hvar í Evrópu) og greiddar af
sjúkrasamlagi er sú vinnuregla
höfð að aðeins giftar konur geta
fengið tæknifrjóvgun og þá með
skriflegu samþykki eiginmanns,
sem tekur á sig allar föðurskyldur
gagnvart barninu. Sæðisgjafar
eru valdir eftir ítarlega rannsókn,
til að koma í veg fyrir hugsanlega
erfðasjúkdóma, og fullkominnar
nafnleyndar gagnvart þeim gætt.
Vitað er um einkasæðisbanka,
sem selja sæði og uppfylla ekki
fyrrgreind skilyrði hvað varðar
samþykki eiginmanns. Hins veg-
ar er víðast hvar mikill skortur á
lagalegri og félagslegri stjórn
þessara aðgerða, ekki síst nú eftir
að æ fleiri afbrigði af tæknifrjóvg-
un hafa komið fram með aukinni
tækni. Til viðbótar hefur lækna-
vísindunum tekist að frjóvga egg í
tilraunaglösum. Sílkt er ekki ýkja
flókið lagalega ef eggið er úr
hinni væntanlegu móður og sæðið
úr eiginmanni hennar, en hins
vegar getur málið vandast ef
frjóvgað egg er flutt í aðra konu
(meðgöngumóður) og/eða sæðið
er úr óþekktum sæðisgjafa. Hver
er þá móðir barnsins? Og hver er
réttur barnsins er það stækkar til
vitneskju um uppruna sinn og
foreldra?
Erfið dœmi
f franska blaðinu Le Nouvel
Observateur nýlega er skýrt frá
ýmsum dæmum sem upp hafa
komiö og sem hafa orðið ágrein-
ingsefni lækna, lögfræðinga og
viðkomandi einstaklinga. Frægt
varð dæmið um frönsku konuna,
sem vildi að reynd yrði tækni-
frjóvgun með sæði látins eigin-
manns hennar. Hann lét geyma
sæði úr sér, þegar Ijóst var að
hann var með krabbamein og
þurfti að gangast undir læknisað-
gerðir sem myndu draga mjög úr
frjósemi hans.
Fleiri dæmi má nefna: Ófrjór
maður vildi að sæði úr bróður
hans yrði notað til að frjóvga
eiginkonu hans. Foreldrar
kröfðust þess að einkasonur
þeirra, sem lá fyrir dauðanum
eftir umferðarslys, eftirléti sæði í
sæðisbanka spítalans.
Jón Hilmar Alfreðsson læknir: Hæpið
að neita konu á þeirri forsendu einni
að hún sé einhleyp. Ljósm.: Sig.
Við flutning á frjóvguðu eggi í
leg konu, koma upp enn fleiri
vandamál. Blaðið nefnir dæmi
um konu, sem komin var úr barn-
eign, en vildi mjög gjarnan
eignast barn með manninum,
sem hún var nýgift. Læknisfræði-
lega var talið mögulegt að frjóvga
egg úr annari konu með sæði
manns hennar og flytja eggið síð-
an í leg hennar. Jafnvel þótt kon-
an sé aðeins rétt komin yfir
fimmtugt og mjög hraust, er slíkt
talið hættulegt fyrir konuna, en
áhættuminna fyrir barnið. Hvaða
afstöðu á að taka í slíku dæmi?
Sœnsku lögin
Fleiri útgáfur eru á undantekn-
ingartilfellum sem upp geta kom-
ið, bæði vegna læknisfræðilegra
og lagalegra vandamála, en slík
dæmi verða þó jafnan fágæt. Þýð-
ingarmeira er að taka afstöðu til
þess hvort löggjafinn leyfir ein-
hleypri konu að fá aðgang að
tæknifrjóvgun, en til þessa hefur
þess hvarvetna verið krafist að
bæði faðir og móðir standi að ósk
um tæknifrjóvgun og víðast hvar
þurfa þau að hafa verið í hjóna-
bandi nokkurn tíma. Jafnvel þótt
lagaákvæði séu ekki fyrir hendi,
eru þó allsstaðar þar sem slíkar
aðgerðir falla undir sjúkra-
samlag, ákveðnar vinnureglur
sem stuðst er við. Samtök hómo-
seksual fólks hafa einnig látið mál
þessi til sín taka af skiljanlegum
ástæðum og víða hafa lesbiskar
konur í sambúð óskað eftir tækni-
frjóvgun, en ennþá hefur slíkt
ekki verið samþykkt í vinnuregl-
Jón Höskuldsson lögfræðingur: Rof á
nafnleynd sæðisgjafans skapar fleiri
vandamál en það leysir. Ljósm.: Sig.
um lækna. Svíar hafa nú sett
fyrstu lögin í Vestur-Evrópu um
tæknifrjóvgun og þar kemur fram
að til að fá leyfi til tæknifrjóvgun-
ar verða að vera fyrir hendi hlið-
stæðar aðstæður og við ætt-
leiðingu, þ.e. góðar heimilisað-
stæður og tryggt samband, þótt
hjónaband sé ekki skilyrði. Kraf-
ist er „föður“ að barninu, sem
gengst á vissan hátt við sæðinu
sem sínu, því allir aðilar eru
bundnir þagnarskyldu og barpið
fæðist sem barn eiginmanns móð-
urinnar. Gert er ráð fyrir að fleiri
lönd setji lög um tæknifrjóvganir
og meðgöngumæður, en í síðari
tilfellum er ekki aðeins þörf á lag-
asetningu sem kveður á um hver
sé í raun líffræðileg móðir barns,
heldur er einnig talið að setja
þurfi lög sem banni meðgöngu
gegn greiðslu. Slíkt hefur þegar
orðið dómsmál og almennt er
mun meiri andstaða gegn „með-
göngumæðrum“ og þess konar
þungunum en gegn tæknifpjóvg-
un.
„Nefnd verði
skipuð"
Þar sem ljóst er að nauðsynlegt
er að hafa skýr ákvæði um réttar-
áhrif tæknifrjóvgunar með tilliti
til allra aðstandenda auk barnsins
sjálfs, hefur á alþingi nú nýlega
verið lögð fram tillaga um að
skora á dómsmálaráðherra að
skipa þegar í stað fimm manna
nefnd vegna þessa. Fyrsti flutn-
ingsmaður tillögunnar er Guðrún
Helgadóttir, en þingmenn úr
öllum flokkum eru meðflutnings-
menn.
í greinargerð með tillögunni
kemur fram að árið 1979 þegar
ákveðið var að hefja þessar að-
gerðir hér á Iandi, féllst þáver-
andi heilbrigðis- og tryggingaráð-
herra á að þær yrðu greiddar af
sjúkrasamlagi. Fram að því
höfðu konur farið utan til þessara
aðgerða en ekki er vitað hversu
margar eða hversu lengi.
í greinargerðinni segir:
„Sú vinnuregla hefur verið við-
höfð til þessa að aðgerðin er ein-
ungis gerð á konum í hjónabandi
og með skriflegu samþykki eigin-
manns. Ástæðan fyrir því er sú að
samkvæmt íslenskum lögum er
eiginmaður konu faðir barns
hennar nema það sé vefengt og
annað sannað. Sú spurning hlýtur
hins vegar að vakna hver réttar-
staða aðila sé ef til vefengingar
kæmi, t.d. við skilnað eða í erfða-
máli.“ Þá segir ennfremur: „Þess
var áður getið að einungis giftar
konur komi til greina þegar um
tæknifrjóvgun er að ræða hér á
landi. Það orkar tvímælis vegna
þess að konum er ekki skylt að
feðra börn sín samkvæmt íslensk-
um lögum.“
Þetta síðasta atriði skiptir
miklu máli hér á landi, börn bera
almennt ekki ættarnöfn á íslandi
og auk þess hefur fjöldi óskilget-
inna barna jafnan verið hærri hér
á landi en víðast hvar annars stað-
ar og trúlega minni fordómar.
Staða ógiftra kvenna sem vilja
eignast barn með tæknifrjóvgun
hlýtur því að skýrast mjög verði
sett löggjöf hér á landi um málið.
Nafnleynd rofin
Hér á landi hefur verið notað
sæði, sem fengið er frá dönskum
sæðisbanka. Þeir sem gefa sæði fá
oftast einhverja umbun, en ekki
beinlínis greiðslur. Velur læknir
sæðisgjafann með tilliti til hára-
litar og annarra atriða þannig að
eitthvert samræmi sé með útliti
eiginmanns/sambýlismanns, og
sæðisgjafa, en þiggjendur geta
ekki valið gjafann sjálfir. Læknir
hefur hér úrslitavaldið, en jafn-
framt er gætt fullkominnar nafn-
leyndar og hingað til lands eru
ekki send nöfn hinna erlendu
sæðisgjafa. Mjög eru skiptar
skoðanir um það hvort barn eigi
að fá vitneskju um uppruna sinn
og þá hvenær. í sænsku lögunum
er kveðið á um að barnið skuli
„þegar það hefur náð tilskildum
þroska" fá aðgang að upplýsing-
um um hinn líffræðilega föður
sinn. Eru það talin mannréttindi
sem ekki sé hægt að svipta þessi
börn.
Þetta atriði í sænsku lögunum
hefur valdið miklum deilum með-
al lækna þar í landi, sem sumir
telja að með þessu sé fótunum
kippt undan eðlilegum framgangi
þessara mála og lagaákvæðið
skapi miklu fleiri vandkvæði en
það leysi. Faðir, sem veit, að fyrr
eða síðar mun barn hans fá vitn-
eskju um tilurð sína og geta einn-
ig leitað uppi líffræðilegan föður
sinn, muni eiga mun erfiðara með
að bindast barninu eðlilegum
föðurböndum. Auk þess sé það
sæðisgjöfum til mikilla óþæginda
að geta átt von á því að hvenær
sem er að sonur eða dóttir komi
fram í dagsljósið. Hver er þá
staða þessara barna gagnvart
börnum sem sæðisgjafinn síðar
eignast í hjónabandi? Eru þau
systkini barnsins? Hvað með
erfðarétt?
Það er því augljóst að margar
ástæður kalla á skýr og ótvíræð
lagaákvæði um tæknifrjóvgun og
rétt og skyldur aðila. Önnur af-
brigði getnaðar og þungunar
kunna síðar að kalla á fleiri laga-
greinar, þegar ljóst verður að ís-
lendingar muni taka þátt í þeirri
þróun sem erlendis hefur orðið.
Með færri barneignum og
minnkandi möguleikum á ætt-
leiðingu innlendra sem erlendra
barna, verður án efa reynt að
gefa fólki kost á að eignast börn
með hjálp nýjustu læknisfram-
fara, sé það nauðsynlegt, þótt
vonandi sé að slíkt verði „undan-
tekningar" en ekki regla. Hinar
trúarlegu og siðfræðilegu hliðar
málsins hafa ekki verið teknar
hér til umfjöllunar, enda hefur
það verið svo víðast hvar að
kirkjan, jafnvel einnig kaþólska
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN |Sunnudagur 2. febrúar 1986