Þjóðviljinn - 28.02.1988, Síða 6

DON GIOVANNI -
ítilefni vel
heppnaðrar
sýningarís-
lensku óper-
unnaróópe-
runni Don Gio-
vanni eftir Moz-
artfjöllum við
hérummann-
gerðina Don
Juan. Hvaðan
kemur þessi
makalausa
persóna og
hvað gerir það
að verkum að
hún höfðar
svona sterkttil
okkarenní
dag? Hverer
Don Giovanni?
Erhanndemón-
inníokkur
öllum?
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN
Lífsnautnin
og lögmálið
Sjaldan hefur sá sem þetta rit-
ar skemmt sér eins vel í ís-
lensku leikhúsi og í íslensku
óperunni á dögunum þar sem
flutt var óperan Don Giovanni
eftirMozart. Ekki barafyrir
frábæran söng og leik og
yndislegatónlist. Heldurfyrst
og fremst fyrir þá sök hvernig
þetta allt sameinaðist í einni
heild í goðsögunni um Don
Giovanni: flagarann og
nautnasegginn sem með ó-
slökkvandi lífsþorsta og for-
vitni á þær unaðssemdir sem
lífið virðist geta boðið uppá
sést ekki fyrir í stöðugri leit
sinniaðfullnægju. Ekkertget-
urtjáð þennan óseðjandi lífs-
þorsta eins vel og tónlistin í
sínu stundlega æði, og tónlist
Mozarts er full af erótík og
munúð sem vekur með okkur
fögnuð og lífsþorsta, sem er
um leið tregablandinn vegna
grunsins sem brátt verður að
vissu um ill örlög hetjunnar
sem storkaröllum lögmálum í
nafni lífsnautnarinnar.
Don Giovanni var ástfanginn
af ástríðunni og hugsaði aldrei
lengra. Hjá Mozart er hann eins
og óstöðvandi lífskraftur, og sá
getur varla talist lifandi sem ekki
fellur fyrir honum. En samt er
hann eins ófyrirleitinn og hugsast
getur: hann storkar siðalögmál-
inu. Já, í lokin þá storkar hann
sjálfum dauðanum, og það verð-
ur honum að falli. Lífskrafturinn
er hnepptur í fjötra lögmálsins og
undan því verður ekki vikist.
Við getum litið á Don Gio-
vanni sem siðlausan flagara og
egóista, en það er ekki að öllu
leyti rétt, því þá mundi hann ekki
hrífa okkur.
Við getum litið á hann sem
stjórnleysingja eða uppreisnar-
mann gegn borgaralegum eða
fastmótuðum siðalögmálum og
kreddum þjóðfélagsins og það er
kannski sönnu nær en þó ekki
satt, því hann er líka annað og
meira: hann hefur munúðina og
erótíkina í blóðinu.
Kannski er hann lífskrafturinn
sem kennir okkur að bera okkur
eftir unaðssemdum lífsins í trássi
við alla þá fjötra sem á okkur eru
lagðir í nafni lögmálsins. Kannski
er það hann sem kennir okkur
endanlega að skilja lögmálið? Því
án hans væri ekkert lögmál og án
lögmálsins væri enginn Don Gio-
vanni. Og sá sem ekki þekkir
þennan demón munúðarinnar og
ástríðunnar í sjálfum sér mun
seint skilja lögmálið þar sem
gleðin og sorgin mætast. Og þeg-
ar við fyllumst tregablöndnum
hlátri yfir örlögum Don Giovanni
í logum helvítis í sögulok, þá
verður hláturinn þeim mun sárari
sem við finnum að þarna brennur
partur af okkur sjálfum. Já, hver
elskar ekki Don Giovanni þrátt
fyrir allt?!
-ólg.
Don Giovanni er
Iragísk persóna
segir Kristján Árnason í spjalli um Don Juan og
danska heimspekinginn Sören Kierkegaard
Kristján Árnason rithöfundur
er sérfróður í ritum danska
heimspekingsins Sören Ki-
erkegaard, sem fjallar mikið
um Don Juan og óperu Moz-
arts, Don Giovanni, í einu af
höfuðverkumsínum, Enten
eller. Við byrjuðum á að
spyrja Kristján að því hvaða
þýðingu Don Giovanni hefði
haft fyrir Kierkegaard.
Don Juan er ímynd lífsnautna-
stigsins í lífi mannsins, - sem Ki-
erkegaard kallar “det estetiske
stadium“ - en lífsnautnastigið er
aftur á móti andhverfa og unda-
nfari hins siðferðilega stigs. Don
Juan er sem persónugervingur
lífsnautnarinnar stöðugt að leita
út fyrir sjálfan sig og er þá kann-
ski um leið á stöðugum flótta frá
sjálfum sér. En þegar maðurinn
er kominn á siðferðilega stigið,
þá velur hann sjálfan sig sam-
kvæmt Kierkegaard.
Þegar við lesum verk Kierke-
gaards verðum við hins vegar
alltaf að hafa í huga að hann skrif-
aði verk sín í nafni annarra
manna. Umfjöllun hans um Don
Juan er skrifuð í nafni lífsnautna-
seggsins A. Engu að síður kemur
fram í umfjöllun Kierkegaards
um Don Juan að hann sér tak-
mörk lífsnautnastefnunnar, - að
hún leiði til skipbrots og að ör-
væntingin og angistin séu á næsta
leiti. Lífsnautnastefnan er því
fyrir Kierkegaard eitthvað sem
menn verða að ganga í gegnum
og lifa sig út úr. Þar verður íróní-
an mönnum til bjargar, hún eins
og sprettur upp úr
lífsnautnastiginu og verður milli-
stig á milli þess og siðferðilega
stigsins.
Kierkegaard leggur áherslu á
að Don Juan sé sprottinn upp úr
kristnum jarðvegi. Á meðan
kristin trú gerir meiri kröfur til
mannsins en tíðkaðist í heiðni og
skilgreinir manninn meðal ann-
ars sem anda, þá verður Don
Juan demónískur og ofurselur sig
holdsins lystisemdum. Hann er
því viss hliðstæða við Faust, sem
ofurselur sig djöflinum.
Kierkegaard vill rekja Don
Juan-mýtuna aftur til miðalda, en
segir að efninu hafi hins vegar
ekki verið gerð fullkomin skil fyrr
en með óperu Mozarts. Hann
segir að efnið hæfi Mozart á sama
hátt og Trójustriðið hæfi Hómer
og Faust hæfi Goethe. Kierke-
gaard segir að það sé aðeins á færi
tónlistarinnar að gefa mynd af
þessari persónu í sínu munúðar-
fulla og erótíska ístöðuleysi.
í leikritinu sem Moliére samdi
um Don Juan er persóna hans
löguð að lögmáli kómedíunnar
og missir þar með það seiðmagn,
sem hún á að hafa. Hjá Moliére
verður Don Juan of afmarkaður
sem persóna og kómískur ein-
staklingur. Þar vantar þann trag-
íska grunntón, sem Kierkegaard
telur að sé í óperu Mozarts.
Finnst þér að hugmyndir Kierk-
egaards um lífsnautnastefnuna
komi skýrtfram í óperu Mozarts og
er kannski hugsanlegt að óperan
hafi haft áhrif á heimspeki Kierk-
egaards?
Trúlega hafa skoðanir Kierk-
egaards þegar verið mótaðar þeg-
ar hann sá óperuna, en ég er ekki
frá því að hugmyndir hans kunni
að hafa skýrst að einhverju leyti
við að sjá óperuna. Mér finnst
túlkun Kierkegaards á óperunni
vera sannfærandi, og kannski er
ég farinn að horfa á hana með
hans augum.
Getum við litið á Don Juan sem
uppreisnarmann ?
Já, í siðferðiulegum skilningi.
hann býður ríkjandi siðferðihug-
myndum birginn. En svo má
kannski líka sjá í honum dæmi-
gerðan aðalsmann, séðan með
augum borgarastéttarinnar. Að-
alsmenn bjuggu við annað sið-
ferði en borgararnir og höfðu
kannski fátt annað fyrir stafni en
að njóta lífsins, að minnsta kosti í
augum borgaranna. Kannski get-
um við líka litið á hann eins og
grísku guðina eins og þeir voru
túlkaðir af skáldunum. Þeir gátu
leyft sér það sem almúginn gat
ekki, og skáldin lýstu guðunum
oft sem eins konar glaumgosum
sem væru hafnir yfir lög og rétt.
Býr ekki Don Juan í hverjum
manni?
Jú, það má segja það, og hann
svalar líka óskhyggjunni að ein-
hverju leyti. En annars er ég sam-
mála Kierkegaard um það að
grunntónninn í óperunni sé trag-
ískur og að Don Juan sé í raun-
inni tragísk persóna.
-ólg