Þjóðviljinn - 11.11.1988, Blaðsíða 21

„Meginreglan er, að hvert her-
bergisérumsig." "Lotta (Anna
Kristin Arngrímsdóttir) og gítarl-
eikarinn (Ellert Ingimundarson).
Mynd-JimSmart.
Veröld
Botho
Strauss
Hamingjan verður fyrst möguleg þegar
manneskjunni hefur verið útrýmt. Stór
og smár frumsýnt í Þjóðleikhúsinu eftir
viku
ljós að hjal þeirra er innantómt
og hamingja þeirra löngu sprung-
in sápukúla. Persónurnar eru
dæmigerðir borgarar vestræns
neysluþjóðfélags, sem svo
gjarnan vilja trúa því að þeir hafi
höndlað hamingjuna, sem er jú
hinn opinberi sannleikur. En
kannski einmitt vegna þess að
þær leggja svona mikið á sig til að
viðhalda lygavefnum verður
blekkingin augljós, og magnleysi
þeirra áberandi.
Tvö fyrstu leikrit Strauss, Hin
ímyndunarveiku og Bekannte
Gesichter/ gemischte Gefuhle
(Kunnugleg andlit/ blendnar til-
finningar), kómedía frá árinu
1974, eiga það sammerkt að
leggja áherslu á vonlausa stöðu
manneskjunnar í fjandsamlegum
heimi. Öllu er stjórnað utan frá
og ofan við, og ofþeldið er aldrei
langt undan. Skammbyssuskot
kveða við, tvífarar birtast og
rugla fórnarlömbin í ríminu, fólk
gufar upp, og úti fyrir ríkir fimb-
ulvetur sem dregur úr öllum sam-
skiptum við umheiminn.
„Lifum við þá eins og villimenn
undir hælnum á þeim sem allt
þykjast vita?“ spyr Nellý, ein að-
alpersónan í Hinum ímyndunar-
veiku. Hún fær jákvætt svar, því
það kemur í ljós að allt hennar líf
er risavaxinn blekkingavefur,
sem tengdafaðir hennar, Jakob,
hefur sett á svið til að ná henni á
sitt vald.
í Kunnugleg andlit/ blendnar
tilfinningar reynir gjaldþrota hót-
elstjóri í örvæntingu að losa sig
undan valdi „vina“ sinna, losa sig
við hótelið og byrja nýtt líf, en er
borinn ofurliði. Hann endar á því
að fremja sjálfsmorð með því að
skríða ofan í löngu tæmda frysti-
kistuna, og leikritið endar þannig
að konan hans bíður þolinmóð
eftir að hann þiðni, á meðan
„gestirnir"' kæra sig kollótta um
ástand hans. Hann er þá til friðs á
meðan.
Kapítalískur
raunveruleiki
í þriðja leikriti Strauss, Trio-
logie des Wiedersehens (Endur-
fundaþríleiknum) frá árinu 1976,
er ofbeldið ennþá til staðar, en
liggur í hinu talaða orði. Sam-
bandsleysi persónanna er áber-
andi, þær hittast, skiptast á fá-
einum orðum, tala hver framhjá
annarri, reika áfram í fullkom-
inni einangrun. Sögusviðið er
málverkasýning. Listvinafélagið
hittist á sýningunni daginn áður
en hún er formlega opnuð og
leikritið er byggt upp eins og mál-
verkasýning þar sem menn rölta
um, nema staðar um hríð fyrir
framan eitt og eitt málverk, halda
síðan göngunni áfram. Yfirskrift
sýningarinnar er Kapítalískur
raunveruleiki, þema sem kalla
má táknrænt fyrir Þríleikinn.
„Ég get ekki ímyndað mér að
þú sjáir mig. Meðal allra þinna
vina, vina vina þinna og vinavina-
vina þinna; okkar á milli er allt
fullt af manneskjum og mann-
eskjutómum manneskjum. ... Þú
gefur mér enga tilfinningu fyrir
sjálfri mér,“ segir Súsanna, ein
persónanna við elskhuga sinn
Moritz sem heyrir ekki til henn-
ar. Því í Þríleiknum heyrir enginn
í öðrum og allt gerist undir sléttu
og felldu yfirborði sem enginn
þorir að rjúfa.
í bókinni Paare, Passanten
(Pör og fólk sem á leið um), safni
hugleiðinga um lífið og tilveruna
sem Strauss skrifar um svipað
leyti ogEndurfundaþrílógíuna og
Stóran og smáan, bölvar hann
þessari árans veröld þeirra sem
leið eiga um. Besta vinkona
manns í gær er í dag orðin ókunn-
ug manneskja sem maður heilsar
tæplega. Honum er firring nú-
tímamannsins og sambandsleysi
hans ofarlega í huga, og skrifar
meðal annars: „Á meðan margar
kynslóðir, einkum og sér í lagi sú
síðasta, upplifði söguna á fleygi-
ferð, bíðandi byltingarinnar ann-
að hvort í sæluvímu eða sem
heimsendis, - hefur maður í dag á
tilfinningunni að sagan hafi dreg-
ið sig í hlé og skilið eftir sig þoku
áhugaleysis sem einhverjir sam-
hengislausir straumar fara að vísu
um af og til.“
Strauss hefur ekki mikla von
um að nokkra lausn sé að finna,
hann sýnir okkur sjúkan heim
sem ekki er hægt að lækna því
meðalið er ekki til, og tekur þar
undir með þýska heimspekingn-
um Adorno sem segir meðal ann-
ars í hugleiðingum sínum um hið
eyðilagða líf, Minima moralia, að
lífið sé orðið hugmyndafræði
sinnar eigin fjarveru. Að það sem
heimspekingarnir kölluðu líf hér
áður fyrr sé orðið einkamál, sem
snúist ekki um annað en neyslu,
sé orðið innantómt og laust við
allan frumleika. Þessi þjónusta
okkar við framleiðsluna lítillækki
okkur öll, og neyði til einmana-
leika sem við freistumst til að
halda að við höfum valið af frjáls-
um og fúsum vilja.
í leit aö horfinni
hamingju
„Sjáið, maðurinn mun hverfa
burt af jörðinni og öll spor hans
munu verða afmáð. Og að hon-
um gengnum mun öll mörkin
roðna af blygðun og frjósemi. ...
Fjötruð vonin, óháð öllum spá-
mönnum, losnar úr læðingi og
rætist stórfenglega í kyrrðinni,"
segir Lotta, aðalpersóna í Stórum
og smáum, sem er fjórða leikrit
Strauss, skrifað 1978.
Hamingjan verður fyrst mögu-
leg þegar mannkyninu hefur ver-
ið útrýmt, í þeirri veröld sem
Lötta lifir og hrærist í er einangr-
un og tilgangsleysi ráðandi, allir á
móti öllum, og hugtök eins og
vinátta og ást óþekktar stærðir í
öðru sólkerfi. Leikritið lýsir
endalausu ferðalagi Lottu, sem
fer stað úr stað í leit að tengslum
við umhverfi sitt, vináttu, ást eða
bara ofurlítilli hlýju, en mætir í
besta falli sinnuleysi, yfirleitt
kulda og andúð.
Lotta er full af trúnaðartrausti,
velvilja og áhuga á umhverfi sínu,
boðin og búin að rétta náungan-
um hjálparhönd. En einmitt
vegna þess lendir hún utangarðs,
hún er einmana og það er nokkuð
sem ekki er til þess fallið að vekja
samúð meðbræðra hennar sem í
sinni eigin einsemd kæra sig ekki
um að vera minntir á slíkan dóna-
skap. Henni er undantekningar-
laust úthýst, það getur ekki farið
öðruvísi, enda þótt velviljaðir
reyni stundum að leiða henni
fyrir sjónir að hún eigi að reyna
að breyta framkomu sinni. Ef
hún skipti sér ekki svona mikið af
öðrum eða ætlaðist til einhvers af
þeim væri allt í lagi með hana. Og
hún samþykkir. Hún gerir sitt
besta. En það gengur bara ekki,
hún er og verður öðruvísi.
Reyndar er það spurning hvort
Lottu sé meiri vorkunn en von-
lausu umhverfi hennar, það væri
þá ekki nema vegna þess að hún
reynir að gera eitthvað í málinu.
En leit hennar er vonlaus frá upp-
hafi, bæði vegna þess hvað hún er
framandi fyrir umhverfinu og
eins vegna þess að það sem hún
leitar í raun og veru er horfin
hamingja, gleðistundirnar með
Páli, manninum sem hefur yfir-
gefið hana. Hún leggur upp í
ferðalagið með vissa vongleði í
vegarnesti en flýr smám saman
inn í eigin heim, kveðst vera ein
hinna 36 réttlátu, send af guði til
að halda saman heiminum, býr
um sig í símaklefa og lætur
símann hljóma í yfirgefinni íbúð
sinni, leitar að lokum félags-
skapar á biðstofu sérfræðings, - í
innanmeinum.
Lotta hittir fjölda manns á ferð
sinni, og allir eiga það sameigin-
legt að kúra hver í sínu horni, í
sinni skel með sínum einmana-
leika og vúja enga árans truflun.
Séð með saklausum augum Lottu
er heimur þessi harla vesældar-
legur og í rauninni er spurningin
hver sé veikur, hún eða umhverfi
hennar.
Þjóöleikhúsiö
Leikritið verður frumsýnt í
Þjóðleikhúsinu laugardaginn 19.
nóvember. Leikstjóri er Guðjón
P. Pedersen, Anna Kristín Arn-
grímsdóttir leikur Lottu, aðrir
leikendur eru Árni Pétur Guð-
jónsson, Guðlaug María Bjarna-
dóttir, Kristbjörg Kjeld, Árni
Tryggvason, Guðrún Þ. Step-
hensen, Ellert Ingimundarson,
Bryndís Petra Bragadóttir, María
Sigurðardóttir, Arnar Jónsson,
Sigurður Skúlason, Elís Péturs-
son og Róbert Arnfinnsson.
Þýðandi og aðstoðarleikstjóri
er Hafliði Arngrímsson, tónlistin
er eftir Hjálmar H. Ragnarsson,
Grétar Reynisson gerði leikmynd
og búninga, og Ásmundur Karls-
son lýsingu.
-LG
Um næstu helgi veröur
leikritiö Stór og smár (Gross
und klein), eftir þýska leik-
skáldiö Botho Strauss, frum-
sýnt í Þjóðleikhúsinu.
Strauss, sem tilheyrir yngri
kynslóð vestur-výskra rithöf-
unda (fæddur 1944), var einn
af ritstjórum og gagnrýnend-
um leikhústímaritsins Theater
heute (Leikhús í dag) á árun-
um 1967-70, og leiklistar-
ráðunautur við Schaubuhne
leikhúsið í Berlín 1970-82.
Hann er afkastamikill rithöf-
undur og hefur sent frá sér níu
leikrit, sjö frásagnir og skáld-
sögur, tvær Ijóðabækur og
safn ritgerða og greina, síðan
hann gaf út sitt fyrsta leikrit,
Die Hypochonder, (Hin
ímyndunarveiku) árið 1971.
Leikrit Strauss fjalla um raun-
veruleika nútímamannsins, þess-
arar furðulegu, rótlausu skepnu
sem ræður ekki lengur við neitt,
fórnarlamb í kuldalegum heimi
lögmála sem hún botnar ekkert í.
Sá raunveruleiki sem blasir við
persónunum er oft á tíðum held-
ur nöturlegur, enda gera þær sitt
besta til að gleyma honum og láta
sem ekkert sé, skríða inn í sína
skel og taka því illa ef einhver
reynir að trufla einangrun þeirra.
Menn vilja lifa í þeirri blekkingu
að þeir ráði sínu lífi og sínum ör-
lögum, þótt yfirleitt komi í ljós að
þeir hafa álíka mikil völd og fluga
í kóngulóarvef.
Undir hælnum
Það er ekki fagurt um að litast í
veröld Strauss, og það væri synd
að segja að leikrit hans ljómuðu
af bjartsýni. Ekki svo að skilja;
persónur hans eru yfirleitt fullar
vongleði og gera sitt besta til að
sýna fram á að hjá þeim sé allt í
stakasta lagi, en oftast kemur í
•'k
Föstudagur 11. nóvember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21