Þjóðviljinn - 16.12.1988, Qupperneq 6

Hverjir
__ eiga
ísland?
Hvaða lög og reglurgilda um eignarrétt á náttúruauðlindum
hér á landi?
Hvaða reglur höfum við íslendingar sett okkur um skiptingu
eignarréttar á náttúruauðlindum landsins?
Þetta var spurning sem
okkur á ritstjórn blaðsins datt í
hug að leita svara við með
skjótum og einföldum hætti.
Spurningin vaknaði vegna
nýrra vísbendinga um hugs-
anlegar olíulindir í Axarfirði.
En hún snertir líka ótal önnur
mál er varða nýtingu fastra og
fljótandi jarðefna, jarðvarma,
fallorku vatns o.s.frv. Hún
snertir líka þá auðlind sem
gróðurinn er á hálendinu og
hugsanlegan rétt manna til
þess að spilla honum eða
eyða, t.d. með ofbeit. Og hún
snertir líka rétt manna til fiskj-
ar í hafinu og nýbyrjaða versl-
un manna með fiskkvóta á
milli landshluta.
Frumskógur laga
og reglugerða
Þegar leitað er svara við ofan-
greindri spurningu þá rekast
menn fyrst á heilan frumskóg
lagagreina, reglugerða og dóms-
úrskurða sem taka til þessarar
spurningar, og þegar upp er stað-
ið verður okkur fyrst og fremst
ijóst að vafaatriðin eru fleiri en
hin, þegar skilgreina á hvar
eignarréttur einstaklingsins er
takmarkaður og hvar eignarrétt-
ur samfélagsins eða ríkisins tekur
við. Eitt verður þó fljótlega ljóst:
stór hluti af íslensku landssvæði
lýtur engri lögeign, hvorki ríkis-
ins né einstaklinga, svo undarlegt
sem það kann að virðast.
Eignarrétturog
almannaheill
Flestar ríkisstjórnir sem setið
hafa undanfarin 20 ára.m.k. hafa
látið semja lagafrumvörp er taka
til eignarréttar ríkisins á náttúru-
auðlindum á landssvæðum sem
ekki lúta einkaeign. Jafnfram
hafa verið samin frumvörp um
takmörkun á eignarrétti einstak-
linga til náttúruauðlinda eins og
jarðvarma eða fallorku vatns
miðað við eðlileg einkanot og
hagsmuni heildarinnar. Þessi
frumvörp hafa öll strandað í með-
förum þingsins þar sem andstæð-
ingar slíkrar lagasetningar hafa
borið fyrir sig mjög stranga túlk-
un á þeirri grein stjórnarskrár-
innar er varðar friðhelgi eignar-
réttarins.
Dómur um Land-
mannaafrétt
í allmörgum tilfellum hefur af
þessum sökum komið í hlut dóm-
stóla að greina úr ágreiningi um
eignarrétt á landi og landsgæð-
um. Einn frægasti dómurinn sem
kveðinn hefur verið upp í slíku
máli var dómur Hæstaréttar frá
28. desember 1981 um eignarrétt
á Landmannaafrétti, þar sem
fjármálaráðherra f.h. ríkisins
hafði farið fram á viðurkenningu
réttarins á beinum eignarrétti
ríkisins á Landmannaafrétti. Þrír
af fimm dómurum Hæstaréttar
höfnuðu kröfu ríkisins á þeim
forsendum að ekki væru til laga-
legar forsendur er réttlættu hana.
Hins vegar segir í úrskurði að
„handhafar ríkisvaldsins...geti í
skjóli valdheimilda sinna sett
reglur um meðferð og nýtingu
landssvæðís þess, sem hér er um
að ræða, en líta ber til þess að
fyrirsvarsmenn ríkisins hafa við-
urkennt rétt byggðamanna til
uppreksturs og annarra afréttar-
nota, sem lög og venjur eru
fyrir.“
Einskis manns
land
Dómur þessi þykir setja þá
reglu að þau afréttarlönd sem
einkaeignarréttur nær ekki til séu
ekki þar með sjálfkrafa eign ríkis-
ins, heldur sé um að ræða e.k.
almenning eða einskis manns
land þar sem réttur til nýtingar er
annars vegar háður hefð og hins
vegar reglum sem ríkið kann að
setja. Mörkin þar á milli eru ekki
ljós.
Þá hefur ekki verið kveðið upp
úr með það hvort fyrrgreind
heimild ríkisins til þess að setja
reglur um landnýtingu nái til allra
afréttarlanda eða einungis þeirra
sem ekki teljast eignarlönd.
Hitt er þó enn óljósara, hvaða
réttarreglur gilda um einstök af-
réttarlönd, hvort þau teljast
eignarlönd ákveðinna aðila eða
hvort þau lúta ofangreindum
reglum um ráðstöfunarrétt ríkis-
ins annars vegar og byggða-
manna hins vegar. Um þessi vaf-
amál þyrfti að fella dóm í hverju
tilviki á meðan ekki hafa verið
sett almennari reglur eða lög um
eignarrétt á afréttarlöndum.
Nefnd um afrétti
Fyrir um það bil fjórum árum
skipaði Steingrímur Hermanns-
son forsætisráðherra nefnd sem
gera átti tillögur um löggjöf um
afrétti. Allan Magnússon borgar-
dómari er formaður nefndarinn-
ar, og sagði hann í samtali við
Þjóðviljann að verkefni nefndar-
innar krefðist gífurlegrar gagna-
söfnunar um einstök afréttar-
svæði og mætti ætla að því starfi
lyki ekki fyrr en seinnipart næsta
árs. Nefndinni bæri síðan að gera
tillögur að lögum um afrétti, en
endanlega yrði málið afgreitt á
Alþingi. Auk Allans eru í nefnd-
inni þeir Gunnlaugur Claessen
ríkislögmaður og Magnús Sig-
urðsson bóndi á Gilsbakka.
Mývatnsmálið
Annar sögulegur dómur um
eignarrétt á landi var dómur
Hæstaréttar í Mývatnsmálinu frá
19. febr. 1981, þar sem rétturinn
komst að þeirri niðurstöðu að
þótt eignarréttur landeigenda að
botni Mývatns næði ekki nema
115 m. út í vatn, þá væri ekki
lagaleg stoð fyrir því að ríkið teld-
ist eigandi botnsins þar fyrir utan.
Botnsvæði Mývatns utan 115 m.
markanna telst almenningur sem
ríkisvaldið samkvæmt úrskurði
réttarins getur nýtt „í skjóli vald-
heimilda".
Ólafur Jóhannesson túlkaði
þetta mál í álitsgerð frá 1961 á
þann hátt að sá hluti af botni Mý-
vatns sem væri utan 115 m. mark-
anna væri almenningur og þar
með ríkiseign. Niðurstaða Hæst-
aréttar var semsagt önnur.
Hver á
sjávarbotninn?
Þennan dómsúrskurð hafa
menn túlkað sem almenna reglu
um vötn, en hvaða reglur gilda þá
um sjávarbotninn?
í tilskipun frá 1849 og lögum
nr. 39 frá 1914 eru veiðiréttur og
beitutekja eignarlanda að sjó
takmörkuð við 60 faðma (100,2
m) frá stórstraumsfjörumáli og er
eignarréttur á sjávarbotni talinn
af flestum falla undir þann rétt.
Nýting auðlinda af botni sjávar
utan 100 m. markanna lýtur þá
lögum um efnahagslögsögu,
landhelgi og landgrunn annars
vegar og Alþjóða hafréttarsátt-
málanum hins vegar.
Eignarréttur
á jaröhita
Eitt vafamálið þegar litið er á
eignarrétt til náttúruauðlinda
varðar túlkun á eignarréttinum
og hvaða takmörkunum hann er
háður. Um þetta gilda ekki held-
ur skýrar reglur.
Almenna reglan virðist þó vera
sú að með eign á landi sé einnig
átt við það sem neðan jarðar er,
þar á meðal jarðhitann.
Fleiri atlögur hafa verið gerðar
til þess að takmarka eignarrétt á
jarðhita og hefur þar ýmist verið
talað um að miða við 100 m. dýpi
eða lághitasvæði annars vegar og
háhitasvæði hins vegar. Þessar at-
lögur hafa allar strandað í þing-
inu á þeim öflum sem túlka vilja
vernd stjórnarskrárinnar á
eignarréttinum það strangt að
slík takmörkun jafngilti bóta-
skyldu eignarnámi. Lagadeild
Háskólans gaf umsögn um þetta
mál í janúar 1974, þar sem hún
taldi að slík takmörkun eignar-
réttar á jarðhita stangaðist ekki á
við stjórnarskrána, en hins vegar
myndi ríkið væntanlega verða
bótaskylt gagnvart þeim aðilum
sem þannig yrðu sviptir rétti til
þess að hagnýta jarðvarma með
borunum. I grein um málið sem
Ólafur Jóhannesson ritaði í
Tímarit lögfræðinga taldi hann að
ekki væri um bótaskyldu ríkisins
að ræða og að setja ætti lög er
takmörkuðu nýtingu jarðvarma
við 100 m. dýpi.
Hver á orku
fallvatnanna?
Samskonar vafi þykir leika á
um eignarrétt á orku íslenskra
fallvatna. Um þau efni hafa lag-
afrumvörp ekki náð fram að
ganga. Itarlegasta frumvarpið
um þau efni var samið að frum-
kvæði Hjörleifs Guttormssonar
1981, á þeim tíma er hann var
iðnaðarráðherra. í frumvarpinu
er kveðið á um að orka fallvatna
landsins sé eign ríkisins, sem eitt
hafi heimild til nýtingar hennar.
Undantekningar eru virkjanir til
einkanota allt að 200 kw, heimild
aðila sem þegar hafa hafið virkj-
anaframkvæmdir og þeirra er vir-
kjað hafa fallvötn innan 10ára frá
gildistöku laganna. Frumvarp
þetta átti þar með að afnema
Vatnalögin frá 1923, þar sem
virkjunarréttur var bundinn við
landareign.
í athugasemdum sem fylgja
frumvarpinu er fjallað um hvort
það stangist hugsanlega á við
eignarréttarákvæði stjórnar-
skrárinnar eða varði hugsanlega
bótaskyldu. í því sambandi vitna
nefndarmenn til Ólafs Lárus-
sonar prófessors, sem kemst að
þeirri niðurstöðu að „löggjafar-
valdið hafi rétt til að setja al-
mennar reglur um eignarréttindi
6 SÍÐA - NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 16. desember 1988