Þjóðviljinn - 07.07.1989, Blaðsíða 20

PISTILL
EYJÓLFUR
KJALAR
EMILSSON
Þjóðarleikhúsið
Það er leitun að þeim manni sem
er ekki orðinn leiður á íslenskri pó-
litík. Sú er afstaðan þegar best
lætur. Margir taka miklu dýpra í
árinni og kalla stjórnmálamenn
hinum verstu nöfnum, ekki bara
suma stjómmálamenn sem þeir
hafa óbeit á, heldur alla sem einn:
þeir em allir eins, segja menn, og
öll stjórnmálin eintómur skrípa-
leikur. Hvemig stendur á þessu?
Hvernig stendur á því að „ham-
ingjusamasta þjóð í heimi“ (túlk-
ast: ,,bombrattasta“) ber sig svona
aumlega yfir framgöngu þeirra
manna, sem hún kýs til að stjórna
málum sínum? Eða kaus hún þá
kannski ekki yfir sig? Varla verður
efnalegri vesæld um kennd, því
þrátt fyrir örlitlar sveiflur til og frá,
hefur efnahagur sannanlega verið
að batna hér í marga áratugi.
Standa stjómmálamennimir sig þá
almennt svona slælega í einstökum
málum sem brenna á þjóðinni?
Kannski. En ég held að það sé ekki
málið.
Ég er þrjátíu og fimm ára gamall.
Minni mitt hvað pólitík varðar
teygir sig svona tuttugu og fimm ár
aftur í tímann. Mig rámar í eldhús-
dagsumræður á fyrri hluta sjötta
áratugarins. Þá vildi stjómarand-
staðan meina að ríkisstjórnin væri
óalandi og óferjandi, hún kallaði
plágur yfir þjóðina og að allar gerð-
ir hennar væm svik. Ég hélt með
stjórnarandstöðunni og undraðist
að ríkisstjórnin segði ekki umsvifa-
laust af sér eftir ádrepumar sem
hún fékk. Ég átti ekki orð þegar
liðsmenn hennar svömðu fullum
hálsi, enda var ég blessað bam. En
það var fleira sem vakti athygli
mína. Það hafði ekki hvarflað ann-
að að mér en þingmönnunum hlyti
stundum að verða laus höndin, svo
reiðir virtust þeir vera. Ég sá þingið
fyrir mér svona eins og nýbyggingu
í Kópavoginum þar sem flokkar úr
Austurbænum og Vesturbænum
börðust af heift dag eftir dag. Þess
vegna varð það mér tilefni nokk-
urra heilabrota þegar ég heyrði að
stundum væm haldnar þingveislur
og þar væm allir með. Skyldu þær
ekki enda með ósköpum? Svo sá ég
mynd í dagblaði þar sem stjórnar-
liði og stjómarandstöðuliði vom að
tefla skák, að því er virtist í mesta
bróðemi. Þeir hlutu að minnsta
kosti að vera búnir að segja „fyrir-
gefðu“. Enginn strákur í Kópavog-
inum hefði viljað tefla við neinn úr
óvinaliðinu eftir annað eins rifrildi
og ég heyrði f útvarpinu, nema
for mlegar sættir hefðu farið fram.
Smám saman þroskaðist ég eins
og það er kallað. Mér lærðist, að
það er til dæmis hægt að segja við
mann að hann geti ekkert og kunni
ekkert og sé óheiðarlegur í þokka-
bót án þess að meina þetta eigin-
lega. Ennfremur að sá sem svona
ádrepu fær kann að þykjast vera
ægilega reiður án þess þó að vera
neitt reiður, (enda meinti hinn ekk-
ert beint það sem hann sagði).
Þetta er leikur sem maður lærir
með aldrinum. Ég lærði líka að það
er hægt að tala eins og maður sé að
segja eitthvað óskaplega merki-
legt, en meina svo eitthvað allt ann-
að með því. Það virðist meira að
segja vera hægt að gefa loforð og
stórar yfírlýsingar án þess að ætla
sér endilega að standa við þær.
Líka að harðneita því að maður
hafi sagt það sem maður sagði, þótt
það væru mörg vitni. Svona lagað
var að vísu ekki óþekkt hjá okkur
strákunum, en þótti afspymu
klént.
En mér skildist líka fljótlega að
skýringu mátti finna á þessari unda-
rlegu framkomu: stefnur og hug-
sjónir. Hugsjónir voru náttúrlega
það sem pólitíkin snerist um og þær
vógu eðlilega þyngra en einstök orð
og athafnir. Að vísu átti ég dálítið
bágt með að skilja hvemig þeir sem
vom ekki kommar eins og ég taldi1
mig vera gátu yfirleitt haft npkkrar
hugsjónir, en svona hlaut þetta að
vera: ef menn vom trúir stefnu eða
hugsjón - lægsta mynd þessa er aði
gangast flokki á hönd líkt og trúfé-
lagi - þá skipti ekki svo miklu máli
hvað þeir sögðu eða gerðu í ein-
stökum tilvikum, ef það bara gagn-
aðist hugsjóninni í sókn eða vörn.
Svona held ég líka að allur almenn-
ingur hafi litið á málin og verið
reiðubúinn að réttlæta framferði
stjómmálamanna, alltént sinna
manna, þegar þeir vom staðnir að
hegðun sem jafrivel óprúttnir strák-
ar hefðu skammast sín fyrir.
Vel fram á sjöunda áratuginn
tókst fólki almennt að trúa því að
stefnur og hugsjónir stýrðu
stjórnmálunum og flokkunum. Nú
trúir þessu eiginlega enginn lengur,
enda fátt til marks um að svo sé.
Munurinn á flokkunum er líka
langtum minni en hann var. Orð-
ræðan í stjómmálunum hefur hins
vegar sama og ekkert breyst. Þar
em enn við lýði siðir eða réttara
sagt ósiðir sem flestir landsmenn
myndu skammast sín fyrir heima
hjá sér og í vinnunni og stjórnmála-
mennimir sjálfir ugglaust líka í ein-
kalífi sínu. Þessum ósiðum má lýsa
sem uppgerð og óheilindum í
beitingu máls og málflutningi.
Samband orðanna við venjulega
merkingu sína og við raunvemlega
hugsun og tilfinningar þess sem
mælir þau er einatt brostið. Þannig
verður athæfið leikrænt í eðli sínu,
en leikurinn oftast langdreginn og
endurtekningasamur.
Komin em upp ný stílbrigði í
leiknum með tilkomu sjónvarps og
hinnar svokölluðu ágengu frétta-
mennsku. Dæmi: í sjónvarpsviðtali
á maður að segja það sem maður
hefur ætlað sér að segja, sama hver
spumingin er; sé hún borin upp aft-
ur á að endurtaka fyrra svar, helst
með svolítið öðmm orðum, og svo
er tíminn sennnilega búinn.
(Skyldu mennimir svara svona í
eldhúsinu heima hjá sér?) Hug-
myndin á bak við ágenga frétta-
mennsku var ágæt og lofaði góðu
fyrirfram. Það átti að láta stjóm-
málamennina og aðra valdsmenn
standa fyrir máli sínu, ýmist
gagnvart harðskeyttum frétta-
mönnum eða jafnvel öllum lands-
mönnum í beinu símasambandi.
Það átti að gefa almenningi kost á
að fylgjast með málum um leið og
þau gerast. Þetta átti að skapa að-
hald og gera lýðræðið virkara. En
því miður fæ ég ekki betur séð en
þetta hafi allt saman að miklu leyti
mistekist. Að minnsta kosti hefur
sú hugmynd að láta hlutina gerast
nánast í þeinni útsendingu ekki gefi
góða raun. Það veldur bara ofvexti
í hinu farsakennda í
stjórnmálunum. Ég held að gagnið
sé minna en skaðinn. Hefur
eitthvað dregið úr spillingu eða
gerræði? íslenskum stjómmála-
mönnum sem uppvísir verða að
slíku stendur hjartanlega á sama,
og svara bara einhverju út í bláinn
þegar slíkt er borið á þá. Er al-
menningur betur með á nótunum?
Er hann í alvöru virkari þátttakandi
í stjórnmálunum? Svari hver fyrir
sig. Fyrir mitt leyti svara ég báðum
spumingunum hiklaust neitandi.
Ég er aldrei upplýstari en áður eftir
að hafa hlustað á stjómmálamann
tala um eitthvert mál sem efst er á
baugi (m.a. vegna þess að það
hvarflar ekki að mér að treysta orð-
um hans). Ég er sennilega álíka
óvirkur og ella, en finn meira fyrir
áhrifaleysi mínu.
Mælskubrögð hafa alltaf tíðkast í
almennri umræðu, þegar fólk berst
fyrir sannfæringu sinni. En þegar
engin er sannfæringin og hugsjón-
imar em roknar ut í veður og vind,
er ekki einu sinni sýndarréttlæting
fyrir mælskubrögðunum lengur.
Þau verða að umbúðum án inni-
halds. Þegar mælskubrögðin em
orðin að reglu, helgast af engu
markmiði öðm en því að viðkom-
andi stjórnmálamaður haldi andlit-
inu eða þjóni lund sinni, og allir sjá
í gegnum þau, þá sýnast þau fyrst
brosleg, síðan hvimleið og loks
andstyggileg. Þegar svo er komið,
er betra að tala saman eins og fólk.
Svikasaga mannkyns
Sigríður Elfa: Listin verður að vera í tengslum við það sem er að gerast
- Það má segja að myndirnar
fjalli allar um svik, segir Sigriður
Elfa Sigurðardóttir, sem nú held-
ur málverkasýningu í vinnustofu
sinni að Heimahvammi í Elliðaár-
dal.
- Þær eru um svik manneskj-
unnar við náttúruna, við sjálfa sig
og við hver aðra. Ég datt niður á
þetta þema eftir að ég las
Gunnlaðar sögu eftir Svövu Jak-
obsdóttur. Þá fór ég að lesa
Snorra-Eddu, og upp úr því að
kynna mér ýmsar sköpunar-
sögur, en þar er víða að finna
frásagnir af svikum mannsins við
náttúruna. Það má segja að af-
leiðingarnar af þeim svikum
sjáum við í kringum okkur í
heiminum í dag.
- Myndirnar eru unnar í þrí-
vídd úr dagblöðum og tilfallandi
efnum, til að ná fram vissri áferð.
Ég mála mikið með fingrunum,
í kringum mann
það gefur mér mikið að vera í
beinni snertingu við strigann.
Fyrir mér er hvert málverk lífræn
eining út af fyrir sig, og ég vinn
yfirborðið til að gefa þessari ein-
ingu vissa áferð, lifandi húð yfir
heildina.
- Það er dimmt yfir sýning-
unni, alveg eins og þegar litið er
yfir farinn veg mannkynsins og í
íjós kemur að einhvers staðar
brást okkur bogalistin og við
völdum ranga leið. Ég hugsa sýn-
inguna sem eitt verk, salurinn er
klæddur svörtu til þess að það
virki eins og gengið sé inn í helli,
inn í þessa myrku fortíð.
- Það má kannski segja að
þessi sýning sé mitt framlag til
umræðunnar um ástand veraldar-
innar í dag; eyðingu ósonlagsins,
mengun og eyðingu dýra. Mér
finnst að hver einstaklingur eigi
að leggja sitt til málanna, í stað
þess að sitja með hendur í skauti
og segja að ein geti manneskjan
ekkert.
- Ég á ekki við að list þurfi
endilega að vera pólitísk eða hafa
pólitískan boðskap, en mér finnst
hún þurfa að vera í tengslum við
það sem er að gerast í kringum
mann. Listin er ekki bara vinna
frá níu til fimm á daginn heldur er
hún hluti af lífi manns og þar með
þeim skoðunum sem maður hef-
ur á lífinu. Ég held við verðum að
trúa því að við ráðum, eða berum
að minnsta kosti að einhverju
leyti ábyrgð á okkar eigin fram-
tíð, og að við getum öll, hvert um
sig, lagt okkar af mörkum til að
snúa þróuninni við.
Sýningu Sigríðar Elfu lýkur
sunnudagskvöldið 9. júlí, vinnu-
stofan í Heimahvammi verður
opin kl. 20-22 í kvöld og kl. 14-20
á morgun og sunnudag. LG
Hanaslagur eða skylmingar
Tímarit Máls og menningar
2. hefti 1989
Ritstjóri: Guðmundur Andri
Thorsson
Upp er runnin betri tíð fyrir
bóka- og menningaráhugafólk
sem hefur gaman af tímaritum. í
vor var sagt frá því í þessu blaði
að bókaforlagið Iðunn hefði
tekið að sér útgáfu Ljóðormsins,
tímarits sem Pjetur Hafstein Lár-
usson stofnaði með vinum sínum
fyrir nokkrum árum og sérhæfir
sig í ljóðum, ljóðaþýðingum og
greinum og ritdómum um skáld
og ljóðabækur. Nýverið fréttist
svo að Almenna bókafélagið
hefði tekið að sér tímaritið Ten-
ing sem ungir karlmenn með
Gunnar Harðarson heimspeking
í broddi fylkingar stofnuðu 1985
til að sinna listunum almennt og
þá ekki síst listaverkum sem er til
fyrirmyndar en fá tímarit hafa
lagt út í vegna kostnaðar.
Það er þó ekki í fyrsta sinn sem
Almenna bókafélagið leggur út í
slíkt, því þeir gáfu um tíma út
myndarblaðið Storð sem eignað-
ist því miður of fáa lesendur mið-
að við hve marga þurfti til að
halda því úti. Ekki er ráðrúm til
þess núna að velta vöngum yfir
því hvers vegna útgáfa Storðar
gekk ekki, en hluti af svarinu er
áreiðanlega að útgefendum var
ekki ljóst við hverja þeir vildu
tala og hvað þeir vildu segja
þeim. Það veit ritnefnd Tenings
fyrir, svo ekki ætti sá vandi að
vefjast fyrir nýjum útgefendum.
Tímarit eiga eins og nafnið
bendir til að fylgjast með tíman-
um og bergmála það úr samtíma-
num sem þau vilja halda á lofti. Á
þessum nýja tímaritatíma er við-
eigandi að sjá utan á nýju hefti af
Tímariti Máis og menningar
mynd af stundaglasi sem vísar í
greinina ,,„Tíminn“ í listaverk-
inu“ eftir Guðberg Bergsson. Þar
rökstyður Guðbergur að „tími“
listaverks sé ekki bundinn við
sköpunartíma þess né tímann
sem það lýsir heldur „eilífðina"
sem það lifir. Efnið er heimspeki-
legt og kannski of flókið fyrir
stutta grein, en hún túlkar marg-
víslega og gefur hugmyndum
undir fótinn um vinnu lista-
mannsins - og líka áhorfandans,
áheyrandans og lesandans sem
þurfa að bregða hæfilega mikilli
birtu á verkið í mátulega langan
tíma (svo gripið sé til líkingamáls
úr ljósmyndun, eins og Guðberg-
ur gerir) til að framkalla rétt eðli
þess fyrir sig.
Gróska í útgáfu tímarita gerir
þau nýtilegri miðla og býður les-
endum upp á að tala saman í
þeim. í þessu hefti eru tvö
„svör“, annað við ritdómi Einars
Más Jónssonar um Sturlungu í
næsta Tímaritshefti á undan, hitt
við grein eftir Ástráð Eysteinsson
í Skími í fyrra. Það er Halldór
Guðmundsson sem svarar Ást-
ráði og mætti kenna skrif beggja
við bókmenntalegan hanaslag ef
þau væru ekki svo kurteisleg að
þau minna meira á skylmingar.
Nokkur dæmigerð hanaslagsatr-
iði lætur Halldór sér til dæmis
nægja að nefna í neðanmálsgrein.
Ástráður kvartaði í sinni grein
undan fullyrðingagleði Halldórs
um upphaf íslenskra nútímabók-
mennta í bókinni Loksins loksins
(1987). í greininni „Orðin og ef-
inn“ er Halldór að verja þennan
stíl og spjalla við Ástráð og les-
endur um hvernig maður skrifar
bókmenntasögu. Sýnist mér að
hér komi skýrt í ljós hvað þessir
ágætu oddvitar ungra bók-
menntafræðinga eru ólíkir og
geta menn fylkt sér bak við þá
SILJA
AÐALSTEINSDÓTTIR
eftir skoðunum og smekk.
Greinarnar minna Iflca á hvað
löngunin til að mótmæla skoðun-
um annarra er snar þáttur í þróun
fræðanna.
En það sem mér fannst
skemmtilegast við grein Halldórs
var hvað hann er óragur við að
taka á því sem honum finnst vera
yfirlætisfull uppeldisárátta Ást-
ráðs. Einhver hefði látið það vera
af ótta við að lesendur smituðust
af föðurlegri vandlætingu gagn-
rýnandans. Má mikið vera ef hér
eru ekki áhrif frá því hvernig kon-
ur hafa undanfarið hert upp hug-
ann og reynt að horfast í augu við
„föðurinn" sem stingur upp koll-
inum þegar karlmenn fjalla um
verk þeirra (og kannski konur
líka?), til þess að átta sig á hvað er
á bak við gagnrýni sem þær fá.
Heftið hefst á tveim Ijóðum
eftir Gyrði Elíasson sem sýna að
hann er enn á slóðum bernskunn-
ar sem hann fór markvisst að þefa
uppi í Gangandi íkorna og greini-
legt að enn er þar fjársjóði að
finna. Bernskuárin eru kannski
eins og beinhákarlinn í fyrra ljóð-
inu: dauð en lifandi. Þorgeir Þor-
geirsson skáld þýðir Bænakvak
Baudelaires til hins alvísa kóngs
undirheimanna sala, útlagaprins-
ins, útlagans stoðar og styttu
brennumanna, Satans! Dagur
Sigurðarson segir frá pari í hús -
næðisharki sem er rekið út af
Stressó fyrir að fá sér þar drátt á
afviknum bás sér til hita en fær að
lokum þetta prýðilega húsnæði
hátt fýrir ofan alheimsklabbið
þegar bráðalúngnabólga hefur
leyst þau frá jarðneskum raun-
um.
Dagný Kristjánsdóttir á fyrri
hluta greinar um Jónas Hall-
grímsson, „Skáldið eina“, sem
bersýnilega verður mjög ögrandi
þó að ekkert verði sagt með vissu
fyrr en hún er öll. En Dagný byrj-
ar grein sína óvænt á að leiða les-
anda inn um borgarhlið
Kaupmannahafnar morgun einn í
september 1832 og kallar á listi-
legan hátt fram sýnir, hljóð og
jafnvel lykt, sem mættu „undr-
andi íslenskum sveitastrák, tutt-
ugu og fjögurra ára, nýstignum á
land eftir tólf daga siglingu að
heiman“.
Þessi kafli í grein Dagnýjar er
undir áhrifum frá hugarfarssögu
(og í hvert skipti sem ég nota orð-
ið „áhrif“ man ég að Ástráður
segir í Skírnisgrein sinni að það sé
„gífurlega varhugavert hugtak og
tæki“), og það á einnig við hið
snjalla rit sem Árni Björnsson
segir frá í greininni „Undirrót
galdrafársins“, Útrýming hinna
vísu kvenna eftir tvo þýska fræði-
menn. Skýring þeirra á galdraof-
sóknunum er gífurlega spennandi
og áreiðanlega laukrétt: að fram-
an af voru það grasakonur, ljós-
mæður og skottulæknar, fólk sem
kunni skil á getnaðarvörnum,
sem var ofsótt og útrýmt svo
rækilega að aldagamall fróð-
leikur um tímgun manneskjunn-
ar og nauðsynlega stjórn á henni
glataðist. Og orsökin? Skortur á
vinnuafli á kirkjujörðum og hjá-
leigum aðalsmanna og á fall-
byssufóðri handa stríðsherrum.
Það tók eina og hálfa öld að út-
rýma grasakvennastéttinni og
neyða mannkindina til að fjölga
sér hraðar og meira en hún hafði
löngun til. Heimurinn væri við-
ráðanlegri á okkar tímum ef al-
þýða manna hefði fengið að ráða
lífshrynjandi sinni með hjálp
vísra kerlinga og karla, og sýnir
þetta sögulega dæmi vel að for-
ræðishyggjan er til bölvunar.
Margt fleira mætti nefna í heft-
inu, en það er efnisyfirlit fremst í
því sem verður að duga. Leitt er
hvað ritdómar eru fáir - þar
standa Skírnismenn sig betur - en
að vísu er umsögn Árna Óskars-
sonar um Markaðstorg guðanna,
metsölubók Ólafs Jóhanns Ólafs-
sonar, óvenjulega hugmyndarík
og gefandi og á við að minnsta
kosti þrjár venjulegar. o*
20 SÍÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 7. júlí 1989