Þjóðviljinn - 28.07.1989, Blaðsíða 20

PISTILL
EYJÓLFUR
KJALAR
EMILSSON
Hugleiðing um borgarljós
og mannréttindi
Einhver hélt því fram í útvarps-
þætti á dögunum að það ættu ekki
að loga útiljós í borgum um nætur
því að næturhiminninn sé fagur
og það séu mannréttindi að geta
virt hann fyrir sér í allri sinni tign.
Ég tek heilshugar undir þetta
með fegurð næturhiminsins. En
skyldu pað vera mannréttindi að
njóta hennar?
Þessi spurning er ekki ein-
göngu fræðilega áhugaverð.
Hugtakið mannréttindi nefur á
síðustu árum unnið sér sess sem
eitthvert máttugasta siðferðis-
hugtak sem við eigum kost á. Sett
eru viðskiptabönn á heil ríki í
nafni mannréttinda. Til eru mátt-
ug alþjóðleg félög og stofnanir
þeim til verndar. Fólk fórnar
lafnvel lífi sínu fyrir þau. Þarna
nafa mannréttindi vinninginn yfir
réttlætið og jafnvel kærleikann.
Ég held að Sameinuðu þjóðirnar
hafi enga samþykkt gert um
hann. Því er til nokkurs að vinna
að takast mætti að finna
skynsamlega leið til að skera úr
um hvað séu mannréttindi og
hvað ekki.
Hugmyndin um mannréttindi
er nýleg. Sókrates nefnir
mannréttindi hvergi á nafn og
ekki heldur Aristóteles eða Jesús
og postularnir. Hana má þó með
goðum vilja rekja aftur til hinna
fornu Stoumanna, en nútíma-
menn hafa einkum þegið hana af
vmsum hugsuðurh 18. aldar og
ninum merku plöggum sjálfstæð-
isyfirlýsingu Banaaríkianna og
stjórnarskrá frönsku byltingar-
innar. Að baki þessari hugmynd
lá einhver hugsun íþá veru að líkt
og aðalsmaður hlytur ýmis for-
rettindi vegna síns sérstaka
blóðs, séu alíir menn fæddir með
viss réttindi sem þeir hafa ein-
vörðungu í krafti þess að þeir eru
manneskjur. Maðurinn sem slík-
ur var talinn hafa til að bera ein-
hverja þá eiginieika sem gerðu
hann helgan. Þess vegna tölum
við líka um mannheTgi. Þessa
eiginleika þáði maðurinn frá
Guði, enda varla á annarra færi
að skapa heilagar verur. í önd-
verðu hugsuðu menn sér
mannréttinai einkum sem rétt til
lífs og eigna og sem frelsi til að
fara sínu fram og halda fram
sannfæringum sínum án afskipta
stjórnvaloa. Þetta voru sem sagt
fyrst og fremst réttindi sem lögðu
stiórnvöldum taumhaldsskyldur
á herðar, ekki verknaðarskyldur.
Mannréttindahugmyndin tengist
framgangi borgarastéttar og
auðvalds, en fól pó þegar í öna-
verðu í sér ýmislegt sem vísaði
langt út fyrir sérkenni þessa
skeiðs sögunnar.
Mannréttindahugtakið eins og
það er notað nú á dögum rúmar
orðið fleira. Til dæmis er
menntun talin til mannréttinda í
Mannréttindayfirlýsingu Sam-
einuðu þióðanna. Það er líka
ljóst að til að geta nýtt lágmarks-
mannréttindi sín í raun, tii dæmis
þau að mynda sér sjálfstæðar
skoðanir og halda þeim á loft,
verður vissum skilyrðum að vera
fullnægt. Við þær aðstæður sem
fólk byr nú við er ekki svo hægt að
gera það ólæs og óskrifandi. En
það er jafnframt Ijóst að slík rétt-
mdi krefjast aðgerða fremur en
aðgerðaleysis af einhverjum, og
þá fyrst og fremst af stjórnvökf-
um á hverjum stað.
Mannréttindahugtakið sem
slíkt er ekki vandkvæðalaust. Á
hverju byggjast mannréttindi í
raun og veru? Ef góður Guð gaf
okkur þau eða við höfum þau
vegna þess að við höfum ein-
hvern neista guðdóms í okkur, þá
gera mannréttindi ráð fyrir Guoi.
En þetta er meira en sum okkar
eru reiðubúin að kyngja, og alla
vega vakna ýmsar spurnmgar
þegar við hyggjum að því að
mannréttindi eiga að vera alþjóð-
legt hugtak. Knstnir menn nú á
dögum geta víst flestir fallist á áð
Guð hafi líka gætt heiðingja
mannréttindum, en er sanngjarnt
að ætlast til að heiðingjarnir taki
mark á því? Nú vantar ekki að
menn hafi reynt að finna mann-
réttindum fótfestu annars staðar
en í Guði eða trú. Ég hygg að það
sé raunar mögulegt, en pó varla
án þess að hugtakið breyti um
blæ. Ástæðan er sú að helgin sem
hin hefðbundna mannrettinda-
hugmynd eignar manninum er í
sjáTfu sér trúarleg hugmynd.
Helgi er kannski möguleg án guð-
dóms, en varla skiljanleg í Tjósi
hugmyndarinnar um hann.
Ánnar vandi vaknar þegar við
reynum að afmarka mannréttind-
in. Ef við föllumst á að til
mannréttinda teljist fleira en lág-
marksréttindi til afskiptaleysis
annarra, hvar á að setja mörkin?
Við þessari spurningu kann ég
ekkert nákvæmt og algilt svar, ef
ast í rauninni um aðkostur sé á
slíku svari. Ég held að hægt sé að
reisa mannréttindi á grunni hug-
myndarinnar um gott líf fynr
menn. Sé það rétt, ráðast mann-
réttindi af lágmarksskilyrðum
þess að maðurinn geti lifað vel.
Én bersýnilega er þetta ekki
nema fyrsta skrefið. Hér er ekki
tóm til að freista bess að útfæra
þessa hugmynd. Eg ætla að sinni
að láta nægja að nefna nokkrar
ástæður þess að fara ber sparlega
með mannréttindahugtakið,
jafnvel þótt við séum reiðubúin
að skilja það rýmri skilningi en
brautryðjendur þess.
Ég þykist hafa merkt greini-
lega tilhneigingu manna til að
þenja mannréttindahugatakið út,
jafnvel meira en það þolir. Orðin
sem ég vék að í uppnafi og voru
að ég neld mælt fram í alvöru eru
til marks um þetta. Eiginlega er
svo komið að margir setja fram
kröfur sínar um hvaðeina sem
þeir teldu heppilegt að hafa í
nafni mannréttinda. Þetta fólk
lítur ugglaust svo á að þar sem
mannréttindi séu eitthvað sem
eigi að taka alvarlega, hljóti það
að vera vænlegast að halda því
fram að það sem það vill séu
mannréttindi. En það sem þenst
vill líka þynnast, og afleiðingin er
sú að tiltölulega léttvægir hlutir
eru lagðir að jöfnu við það sem að
sönnu er alvarlegt og brýnt.
Haldi þessu fram sem norfir er
alveg abyggilegt að menn hætta
að taka mannrettindi mjög alvar-
lega. Nema þá að farið sé að
flokka mannréttindi í fyrsta, ann-
an og þriðja flokk þannig að sum
vegi pyngra en önnur. í sjálfu sér
er ekkert athugavert við slíka
flokun, enda kunna að koma upp
aðstæður þar sem gera verður
upp á milli ólíkra mannréttinda
hvort sem er. Eigi að síður væri
þetta óheppilegt.
í fyrsta lagi, þá myndi verða
óþörf ringulreið og ruglingur
áður en menn gætu komið sér
saman um slíka flokkun. í öðru
lagi eru mannréttindi hugtak sem
á best heima í stjórnarskrám og
alþjóðasamskiptum. Þau eiga
auovitað ekki að vera þar sem
dauður bókstafur eða eins og
hver annar lagabálkur, heldur
sem lifandi leiðarljós í sam-
skiptum ríkis og borgara. Þar sem
þau eru alþjóðleg, sammannleg,
ætti ekki að telja til mannréttinoa
önnur réttindi en þau sem ætla
má að sérhvert ríki geti virt. Svo
er það annar handfeggur hvort
ríkin virða þau í raun, en þau eiga
að gera það og eiga því að geta
það. I þriðja lagi, er ekki nóg
með að þenslan í mannréttinda-
hugtakinu geri léttvægari þau
réttindi sem að sönnu eru mann-
réttindi, heldur stuðlað hún að
siðferðilegri fátækt. Til eru mörg
önnur siðferðileg verðmæti en
mannréttindi og mörg alvarleg
siðferðisbrot önnur en mannrétt-
indabrot. Er ekki ranglæti nógu
slæmt? Eða mismunun? Eða
skortur? Ef slíku er fyrir að fara,
er þá ekki þegar kominn næg
ástæða til aðgerða? Þurfa rang-
indi endilega að vera mannrétt-
indabrot að auki? Eða er fegurð
festingarinnar ekki í sjálfu sér
ærin ástæða til að skapa fólki
möguleika til að njóta hennar,
hvort sem það er nú hyggilegt að
slökkva öll ljósin eða ekki?
Ævintýri á götunni
Ævintýrið á götunni heitir
samnorrænt námskeið og leiksýn-
ing sem ungt áhugaleikhúsfólk
sýnir á götum Akraness á morg-
un, laugardag. Ævintýrið cr af-
rakstur námskeiðs sem haldið var
á Akranesi dagana 21.-29. júlí, og
hefst leiksýningin við Akraborg-
ina kl. 13:30, væntanlega í blíð-
skaparveðri.
Bandalag íslenskra leikfélaga
og Norræna áhugaleikhúsráðið
halda námskeiðið og eru þátttak-
endur 48 talsins, frá öllum Norð-
urlöndum. Þátttakendur eru á
aldrinum 16-26 ára og er stærsti
hópurinn frá Danmörku, eða
þrettán manns, tólf þátttakendur
eru frá íslandi, sex frá Noregi,
átta frá Svíþjóð, þrír frá Álands-
eyjum, tveir frá Finnlandi, þrír
frá Færeyjum og einn frá Græn-
landi.
Kennarar á námskeiðinu eru
Kolbrún Halldórsdóttir leikstjóri
og Danirnir Jakob Kiörboe tón-
listarmaður og Jens Kirkedal
Jensen, sem hefur starfað sem
grímugerðarmaður um árabil,
aðallega með leikhópnum Den
blaa hest.
Sýningin verður öllum opin
endurgjaldslaust, og er fólk hvatt
til að skipuleggja menningarför á
Skagann á laugardaginn.
LG
Bach og
Vivaldi
í Skál-
holti
Bachsveit Sumartónleika í
Skálholti mun flytja söng- og
hljómsveitarverk frá 18. öld á
upprunaleg hljóðfæri á sumar-
tónleikum á morgun og sunnu-
dag.
Á tónleikum á laugardag kl. 15
verða flutt verk eftir J.S. Bach,
svo sem kantötur, kafla úr Susser
Trost, mein Jesus kommt og
þætti úr h-moll messunni. Sama
dag kl. 17 verða tónleikar helgað-
ir Antonio Vivaldi og flutt Conc-
erto grosso í d-moll, Sumarið úr
Árstíðunum og Nóttin, konsert í
g-moll. Á tónleikum kl. 15 á
sunnudag verða síðan fluttir úr-
drættir úr efnisskrám laugardags-
Bachsveit Sumartónleikanna á tröppum Skálholtskirkju.
tónleika, og eins verður leikið úr
tónleikaskrám við messu sama
dag kl. 17.
Einsöngvarar á tónleikunum
eru Margrét Bóasdóttir sópran,
Sverrir Guðjónsson alt, Michael
J. Clarke tenór og Ragnar Dav-
íðsson bassi. Bachsveitina, sem
undanfarin fjögur ár hefur starf-
að undir nafninu Barokksveit,
skipa að þessu sinni Ann Wall-
ström konsertmeistari, Kolbeinn
Bjarnason flautuleikari, Rúnar
Vilbergsson, sem leikur á fagott,
fiðluleikararnir Lilja Hjaltadótt-
ir, Dóra Björgvinsdóttir og Þór-
dís Stross, og Ásdís Runólfsdóttir
lágfiðluleikari. Bryndís Björ-
gvinsdóttir leikur á knéfiðlu, Páll
Hannesson á bassafiðlu, Helga
Ingólfsdóttir og Guðrún Óskars-
dóttir á sembal og orgel og Hilm-
ar Örn Agnarsson á orgel.
LG
Með eigin tækni
Menningarsamtök norðlend-
inga og Alþýðubankinn á Akur-
eyri kynna þessa dagana verk
Gunnars Friðrikssonar, og eru
þau til sýnis í afgreiðslusal bank-
ans að Skipagötu 14.
Gunnar er fæddur 1942 og hóf
nám við Myndlista- og handíða-
skólann 1962. Hann sótti einnig
tíma í Myndlistarskólanum við
Freyjugötu og var þar í Mynd-
höggvaradeild hjá Ásmundi
Sveinssyni. Gunnar hefur haldið
einkasýningar í Reykjavík, þá
fyrstu í Bogasal Þjóðnjasafnsins,
á Hofsósi, á Siglufirði og í Varm-
ahlíð.
Á kynningunni eru 13 myndir
unnar með olíu á striga og með
eigin tækni Gunnars, þar sem
hann vinnur með sand á sérstak-
an hátt. Öll verkin eru frá þessu
ári. Sýningin stendur til 8. sept-
ember.
Ljóð
Blýlýsi
„í tigerbuxum
með gular neglur til þerris
á svartlakkaðri borðplötu
og var áður hurð (sennilega í
öðru húsi)
rispur í límbandsbreðri sólrák
liggur
geitungurinn nýrotaður
dagblaði
hún bíður
og blaðið byrjar að gulna
Þannig hljóðar ljóðið Maria
Bastion 6, Maastricht... sem er
það fyrsta í nýrri ljóðabók Sigur-
Sigurlaugur Elíasson
Ljósmynda-
sýning
Bjarni Jónsson opnar Ijós-
myndasýningu í Listasafni al-
þýðu, Grensásvegi 16 kl. 14 á
morgun. Á sýningunni eru um 75
myndir, sem skiptast í svart hvit-
ar myndir, handlitaðar og lit-
myndir stækkaðar á cibachrome
pappír.
Bjarni lauk sveinsprófi frá
Iðnskólanum í Reykjavík, var við
nám í Germain school of photo-
graphy í New York 1982-83 og
fékk Meistarabréf 1983. Hann
hélt Ijósmyndasýningu í Lista-
safni alþýðu í september 1986,
auk þess sem hann tók þátt í sam-
sýningu að Kjarvalsstöðum í
febrúar-mars 1987. Bjarni á og
rekur ljósmyndastofu í Hafnar-
firði.
laugs Elíassonar. Utgefandi er
ljóðaforlagið Norðan Niður á
Sauðárkróki, og er bókin gefin út
með andlegum styrk úr Myrk-
fælnissjóði.
Sigurlaugur er fæddur 1957 og
hefur áður gefið út ljóðabækurn-
ar Grátónaregnboginn (1985) og
Brunnklukkuturninn (1986).
Blýlýsi geymir Ijóð og ljóðsögur
sem skipað er í þrjá kafla á 50
síðum. Höfundur annaðist
hönnun bókarinnar og mynd-
skreytingu.
LG
20 SÍÐA-NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 28. júlí 1989