Þjóðviljinn - 09.03.1990, Blaðsíða 25

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Um frelsi og ófrelsi
skálda og listamanna
Er Reykjavík sælunnar reitur
eða höfuðborg lágkúrunnar?
Hvað segja skáldin um það?
Við vitum að í skáldskap Tóm-
asar Guðmundssonar er allt fal-
legt og elskulegt í Reykjavík, kol-
akraninn, fjaran, rottan í fjöru-
grjótinu, gamlir símastaurar,
syngjandi eins og frægt er orðið -
allt þetta leggst á eitt með vorsól
og fjallasýn til að kveða niður
kreppuvolæði tímans þegar Ijóð-
in í „Fagra veröld" urðu til. En svo
líðurfram tíminn og borgin gjörist
miklu ríkari en hún var, en samt
er það svo að skáldin eru ekki
tiltakanlega hrifin, svo vægt sé til
orða tekið. Þorgeir Þorgeirsson
yrkir um „örvona bæ“:
sem útsmoginn kastar öllu því
besta á glœ
iðkar sitt brennivínsþamb
og drýgir sitt hór
og lýkur Reykjavíkurkvæði sínu
á þessum tilmælum hér:
taktu nú frá mér - svala haf
- þetta hræ
og hrœktu syndaflóði á þennan
bœ.
Sigfús Daðason segir í „The
City of Reykjavík“:
Fruktandi biðlund skelfur við
dyr sinna drottna
dögunin boðar verðlagning
nauðar og glœpa
og smánin er aum jafnt og
dyggðin og eymdin sem drambið
Og Djöfullinn spandérar enn
einum degi á the City.
Ef við værum
annarsstaðar
Leikum okkur að þeim mögu-
leika að þeir Þorgeir og Sigfús
væru að yrkja í ritskoðunarlandi
þar sem valdhafarnir taka sjálfa
sig og skáldskapinn afskaplega
hátíðlega. Það mundi skapast
órói og spenna af svona kveð-
skap, hann yrði kallaður níð um
höfuðborg landsins og framfarir
samtímans, skáldunum væri sagt
að þau mættu aldrei þrífast, vel
gæti farið svo að kvæðin fengjust
ekki birt en gengju manna i milli í
afskriftum. Á móti kæmi að líka
þeir sem aldrei lesa ljóð eftir að
skólaljóðum lýkur, þeir mundu
vita sitt af hverju um skáldin og
kveðskap þeirra, kannski mundu
þeir leggja sig eftir að lesa sem
mest af þeirra ljóðum, gera þau
að hetjum og bandamönnum í
andúð á hrokafullum valds-
mönnum.
Það gerist
ekki hér
En semsagt: slíkt gerist ekki
hér. Það eru ár og dagar síðan
menn hafa fundið til þess að ljóð
þættu háskaleg beinlínis. Það gat
enn gerst nálægt aldamótum að
betri frúr rækju vinnukonur úr
vistinni ef þær földu Þyrna Þor-
steins Erlingssonar undir kodd-
anum, og ýmisleg dæmi hliðstæð
hafa vafalaust gerst fram eftir
öldinni. En nú um skeið hefur
skáldfrelsið verið það rúmt, að
enginn kippir sér upp við neitt.
Varla að værukærustu hægriskrif-
finnar nenni að klóra sér bak við
eyrað ef að skáld fer með ádrepu
og segja sem svo, að það sé nú
alveg úr tísku að láta svona. Og
almenningur - ef svo ólíklega
vildi til að hann rækist til dæmis á
Reykjavíkurljóðin sem áðan var
til vitnað, þá er eins víst hann
yppti öxlum og segði: Alltaf er
varðarlið sem undirbýr fall þess
alræðis sem til varð í Sovétríkjun-
um og nálægum löndum. Nú,
segir Olav Anton Thommessen,
hafa þeir unnið góðan sigur - en
hvað er framundan? Munu lista-
menn verða hornrekur í samfé-
lagi sem markaðslögmál stjórna,
áhrifalitlir, lifandi daufu lífi á
jaðri samfélagsins - allir nema
þeir sem kunna best að gera sínar
afurðir að söluvöru? Eins og
gerst hefur á Vesturlöndum að
mati tónskáldsins. Verða menn,
spurði hann, að kaupa frelsið því
verði, að öllum verðmætum er
fórnað á altari sölumennskunn-
ar? Tekur ritskoðun markaðarins
við af ritskoðun ríkisins við að
ákveða hvað það er sem nær út-
breiðslu eða fær að verða til?
Öfund í austurátt
í ræðu tónskáldsins norska má
greina ummerki sérstæðs fyrir-
bæris, sem öðru hvoru hefur
skotið upp kollinum á liðnum
árum. Hér er átt við vissa öfund
hinna frjálsu listamanna Vestur-
landa í garð t.d. rithöfunda
Austur-Evrópu. Öfund sem staf-
ar af því að valdhafar í ríkjum
austur þar höfðu svo mikla trú á
bókmenntum og listum að þeir
vildu endilega stjórna þeim með
verðlaunum og bönnum og
mögnuðu með þeim hætti til á-
hrifa í samfélaginu á höfunda, þá
listamenn, sem fylgdu sínu striki,
glímdu við eftirlit og ritskoðun
hver með sínum hætti.
Tékkneski rithöfundurinn Mil-
an Kundera víkur að þessari
öfund í skáldsögu sinni „Óbæri-
legur léttleiki tilverunnar“. Franz
er dæmigerður evrópskur vinstri-
sinnaður menntamaður sem hef-
ur marsérað lengi í nafni betri
heims og bætir nú andófi Tékka
gegn sovésku hernámi við önnur
góð málefni sem hann styður.
Hann kynnist Sabínu sem er
tékkneskur útlagi í Sviss, og segir
henni frá þessari öfund: Við get-
um, segir hann, skrifað heil bóka-
söfn án þess að nokkur taki eftir,
allt drukknar í glaumi og kjaft-
æði, en allt það sem ykkar höf-
undar skrifa verður merkilegt,
verður örlagavaldur beinlínis.
Með viðbrögðum Sabínu við
slíkri ræðu kemur Kundera að
gagnrýni á þessa vesturlensku
öfund: þið getið trútt um talað,
þið vitið ekki hvað andófið kostar
í raun og veru, ætli það rynnu
ekki á ykkur tvær grímur ef þið
stæðuð andspænis hvunndags-
leika alræðisins.
Fróðlegur
samanburður
samt
Kundera hefur tölvert til síns
máls. Það er ekki hyggilegt að
draga alltof víðtækar ályktanir af
reynslu sem menn þekkja af af-
spurn. Engu að síður er sá saman-
burður sem þeir fitja upp á, tón-
skáldið norska í nýlegri ræðu hér í
Reykjavík, og Franz hinn
svissneski í skáldsögu Kundera,
alls ekki út í hött. Hann er meira
að segja nytsamlegur og ögrandi
fyrir margra hluta sakir.
í fyrsta lagi þá er þessi saman-
burður til þess fallinn að draga úr
sjálfumgleði vestrænna mennta-
manna, sem einatt eru hugsunar-
og gagnrýnislaust að stæra sig af
því hve frjálsir þeir séu. f ann-
an stað er hér brugið upp dæmum
sem minna menn á það, að ýmis-
legur annar háski steðjar að lífi
bókmennta og lista en vald-
beiting í formi ritskoðunar og
banna valdhafa. Ritskoðun
markaðarins er veruleiki, eins og
hver getur komst að auðveldlega
sem í kringum sig horfir - og þá
sama djöfuls fýlan í þessum
menningarvitum. Ogsvoerverið
að styrkja þetta!
Virðing og
ritskoðun
Þetta dæmi er upp sett í fram-
haldi af ræðu sem norska tón-
skáldið Olav Anton Thommes-
sen flutti við afhendingu Tónlist-
arverðlauna Norðurlandaráðs
hér í Reykjavík á dögunum.
Hann var að tala um stöðu lista-
mannsins í samfélaginu og byrj-
aði í Austur-Evrópu. Einmitt til
að vekja athygli á þeirri þver-
sögn, sem margir mundu svo
nefna, að ófrelsi, ritskoðun og
fleira þesslegt verða til þess að
skáld og listamenn fá í hendur
mikilvægt hlutverk í samfélaginu.
Þeir geta, ef þeir hafa hugrekki
til, orðið boðberar vonar, varn-
arlið þjóðernis, málsvarar
mannréttinda, reyndar fram-
ekki bara með því að einblína á
listgreinar eins og kvikmynda-
gerð, þar sem framleiðslukostn-
aður,er mikill og höfundar þeim
mun háðari þeim sem með pen-
inga fara. Harðstjórn markaðar-
ins er með ýmsum hætti að gera
menningarlíf fátæklegra en ella
hefði orðið, og ef að menning í
smáu samfélagi yrði þeim ofur-
selt gæti það orðið hennar bana-
biti.
Eilífur bardagi
Fátt er erfiðara en að meta
stöðu skálda og listamanna til á-
hrifa í samfélögum, enda enginn
mælikvarði til sem dugar. Við
þykjumst þó mega vera vissir um
þá dapurlegu staðreynd að lista-
mennirnir séu á undanhaldi, að
það sé verið að hrekja þá út í
horn, að draumurinn um „skáld
sem ókrýnda löggjafa þjóðanna"
(Shelley) sé æ fjarlægari. Við get-
um stutt okkar grunsemdir í
þessa veru með margvíslegum
hætti: þótt ekki væri nema með
því að minna á það hve langt er nú
um liðið síðan menn höfðu á-
stríðu til að hneykslast á bók-
menntaverki hér í bókalandi sem
svo vill heita.
En þá er að spyrja: telja menn
brýnt að gera eitthvað í málinu?
Á sundurvirknitímum verður víst
hver að svara fyrir sig. Vonandi
er enn alldrjúgur hópur manna
sem mundi taka undir það sjón-
armið tónskáldsins norska, að
síst megi menn hlusta á þá sem
vilja hætta - í nafni markaðslög-
mála - að styðja listsköpun með
fé úr sameiginlegum sjóðum. Það
er kannski ekki hægt að segja
miklu fleira í bili. Skáldið Tomas
Tranströmer, sem hlaut nú á dög-
unum bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs, hann sagði í
viðtali við Þjóðviljann, að hann
vissi ekki hvað um Ijóð sín yrði
þegar hann hefði sent þau frá sér.
En heldur vildi hann eiga sér fáa
áhugasama lesendur en hundruð
sem kæra sig kollótta um það sem
þeir lesa. Ummæli af þessu tagi
eru algeng nú á tímum: skáld og
listamenn eru hógværari en á
árum áður þegar þau ætluðu að
leggja heiminn að fótum sér og
breyta honum um leið. En hvað
sem því líður: þeir eiga alltaf í
stríði, stríði um sálirnar, ef ekki
við valdið, þá við sljóleikann, ef
ekki við þögn fangaklefans, þá
við ærustu markaðstorgsins, og
mun enginn fá sig lausan úr þeim
bardaga.
Föstudagur 9. mars 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 25
/