Þjóðviljinn - 06.04.1990, Blaðsíða 21

í von um grænan reit
Böðvar Guðmundsson
Heimsókn á heimaslóð
Iðunn 1989
Heiti þessarar bókar er mikið
sannnefni: hún er í rauninni lýr-
ísk ferðasaga. Útlaginn tekur sig
upp og siglir heim, sér það sem
er, minnist þess sem var, leiðir ef
til vill hugann að því sem hefði
getað orðið, síðan er hann horf-
inn aftur til sinna nýju
heimkynna og sitthvað hefur
gerst.
ÁRNI BERGMANN
Leiðin á heimaslóð liggur í
þessu kveri milli andstæðna, sem
um skeið hafa verið hugleiknar
mörgum íslenskum skáldum.
Þeim er upp brugðið strax í fyrstu
orðum fyrsta ljóðsins:
Með hamslausa græðgi að
leiðarljósi
og tryggðir með heilagri einfeldni
aka þeir upp og niður malbikaða
kúluna
í von um grœnan reit
í skjóli fyrir útblœstri bílanna
Þetta stef er áfram sungið með
ýmsum tilbrigðum: græðgi,
neyslufrekja, malbik, umferðar-
morð, tómlegt drykkjuraus, of-
eldi, ofbeldi, öfugþróun, túr-
hestalæti - allt er þetta skáldi
óyndislegt. Hann vill í sinn græna
reit, finna sér athvarf, rifja upp
löngu þagnaðan söng: „Þótt ég sé
hér að þvælast / á ég ekki samleið
með öðrum“, segir á einum stað.
Þessi afstaða, þessi kennd
kemst skýrt og skilmerkilega til
skila, en sætir ef til vill ekki þeim
tíðindum sem við vildum - eins
þótt við séum Böðvari skáldi
sammála. Það hljómar því sem
velkomin tilbreyting frá fyrr-
greindu andstæðumynstri, þegar
skáldið er heim komið og svipast
um í höfuðstaðnum, að þá er eins
og það taki vandlætaranum í
fáeinum vel völdum töktum að
sýna bældan og innilokaðan
mann. Leikurinn virðist í fyrstu
léttari fyrir Stein Ármann
Magnússon sem er hárréttur í
hlutverk Jonna, flugmælskur og
eins og fiskur í vatni á sviði. En
þegar nánar er að gætt er hlut-
verk hans ennþá erfiðara en
Hjálmars. Hann verður að halda
áhorfendum allan tímann í óvissu
um hvort hann er skepna eða
bara stríðnispúki. Mér fannst
kannski skorta ögn upp á fyrri
möguleikann í túlkuninni.
Örleikhúsið fer vel af stað. Við
bjóðum það velkomið í „flóru
theatríku“ Reykjavíkur!
sjálfum sér og öðrum tak með
sjálfshæðni. Hér er átt við
kvæði sem nefnist „Þá var svei-
að“ og geymir langa þulu þar sem
hney kslast er á öllu í belg og biðu:
lágmenningunni, unglingunum,
verkalýðnum, poppurunum, syn-
fóníuhljómsveitinni:
Svei yður útgerðarmenn
svei yður bœndur
svei yður kreditkort
svei yður fjölmiðlar
Við skulum leyfa okkur að líta
svo á, að í þessum texta sé m.a.
varað við því að vandlætingin
verði ekki að marklítilli áráttu,
nöldri okkar sem Iíka ekki þeir
dagar sem nú eru.
Þegar svo skáldið er komið á
heimaslóðir fer í kveðskapnum
minna fyrir þeim andstæðum sem
áðan voru raktar. Þar ríkir fagur
söknuður (,,Hildigunnur“), ein-
lægni í einfaldri lofgjörð um heilt
líf sem lifað var til dæmis á þess-
um „Bæ undir felli“ þar sem
raunar stóð „rausnarbú hjartans“
með sínum látlausa munaði. Þar
er og brugðið á kankvísari tóna í
samanburðarfræðum þegar kom-
ið er í sjálft Reykholt, þar sem
Snorri fór í bað og skáldið féll á
landsprófi. Haustlitur treginn
ræður tóni Ijóðanna eins og von-
legt er. Hann hlýtur að smeygja
sér inn í fögnuð yfir því að hafa
þekkt þá veröld sem var - hún
verður ekki endurheimt. Og aðr-
ir eru kannski enn fljótari að
gleyma henni en við. Um það stef
er fjallað með ágætum í kvæði
sem heitir „Áin“ : áin á heima-
Böðvar Guðmundsson
slóðum er „bakkafull af ótíma-
bærum orðum“ - af kennileitum
sem tengd eru sögum og minning-
um og eru sem óðast að hverfa af
landabréfum hugans, eins og
sumargesturinn má reyna. Og því
eru heimaslóðir, í þessu dæmi
áin, ekki það sem var:
Ekki er hún lengur söm við sig
Nafnlausir fuglar
eiga nú hreiður
á nafnlausum bökkum.
Það gerir ferðina lýrísku
merkilegri, dýpri í skírskotun, að
ástin er með í för, og dauðinn -
tilhugsunin um veturinn sem í
hönd fer, um vinafundi sem ef til
vill eru hinir síðustu. Og dauðinn
er tákngerður með þeim hætti
sem vel er í anda bókarinnar -
hann vísar bæði aftur til mynd-
heims Biblíunnar og út í umferð-
ina: á eftir skáldinu ekur „maður
á bleikum bíl“. En kannski verð-
ur sá árangur eftirminnilegastur
sem til verður þegar heiðarganga
með fögru útsýni og beinum vegi
til byggða, sem reyndist þó stefna
í sjálfheldu, verður með kyrr-
látum hætti að meira ferðalagi en
hún var. (í kvæðinu „Sjónar-
hóll“):
Og hvort í sínu lagi
verðum við að afbera
hugsunina um veginn
sem við hefðum getað farið.
Árni Bergmann
júlí
Helstu gallar myndarinnar eru
í fyrsta lagi að Stone kemst ekki
alveghjástereótýpum; þeir sem
styðja stríðið eru bara gerðir
kjánalegir, aðrireru hetjur. Ann-
ars er persónusköpunin lang best
hjá fjölskyldu Kovics. Mamma
hans var einstaklega pen og
óhugnanleg kona.
Annar galli myndarinnar
fannst mér vera hvað hún er
langdregin, og þessar endalausu
nærmyndir af andlitshlutum að
hreyfa sig hægt (augu að lokast,
munur að opnast) voru orðnar
býsna leiðigjamar í lokin. En það
getur verið að mig vanti þessa til-
finningalegu nálægð við Víet-
namstríðið og uppreisnina 1968
vegna þess hvað ég var ung þá, og
að fólk sem var nær þessum at-
riðum skynji myndina allt öðm-
vísi.
Sif Gunnarsdóttir
Laugarásbíó
Fæddur fjórða júlí
(Born on the fourth of July)
Leikstjóri: Oliver Stone
Handrit: Oliver Stone og Ron Kovic
eftir bók Rons Kovic
Aðaileikarar: Tom Cruise, Kyra Se-
dgwick, Raymond J. Barry og Willem
Dafoe
Tom Cmise í hlutverki Kovics
segir seint í myndinni Fæddur
fjórða júlí: „Við ætlum aldrei að
leyfa ykkur að gleyma þessu
stríði!“ „Við“ eru hér hermenn
sem börðust í Víetnam og „ykk-
ur“ er bandaríska þjóðin.
Þessi fleygu orð eru greinilega
mottó bandarískra kvikmynda-
gerðarmanna; það líða ekki
margir mánuðir á milli þess að
einhverjir virtir kvikmyndaleik-
stjórar fái þá hugmynd að bregða
„nýju“ ljósi á mistökin sem þetta
stríð var. Oliver Stone er greini-
lega með þetta stríð á heilanum
því ekki er ægilega langt síðan
hann sendi frá sér hina geysivin-
sælu mynd „Platoon" en hún var
náttúrlega allt annar handleggur.
Hún fjallaði um Víetnamstríðið í
Víetnam, en Fæddur fjórða júlí
tekst á við sama stríð heima fyrir,
þ.e. í Bandaríkjunum. Hún sýnir
á raunsæjan hátt lygaheim
stjórnmálamannanna og hvernig
fólk eins og Ron Kovic áttaði sig
á að áróðurinn sem rekinn var
fyrir Víetnamstríðinu byggðist á
lygi-
Ron Kovic er ungur kanastrák-
ur sem elskar landið sitt og fjöl-
skyldu sína og Guð. Vegna þess-
arar ástar fer hann sjálfviljugur
að berja kommana í Víetnam,
það er skylda hvers hreinræktaðs
kanastráks að berja niður komm-
únisma hvar sem hann fyrir-
finnst!! í stríðinu verður hann
fyrir mörgum áföllum eins og til
dæmis að stráfella konur og börn
í staðinn fyrir Norður-Víetnama.
Stærsta áfallið er þó þegar hann
drepur einn félaga sinn óvart og
Charlie (Willem Dafoe) og Ron (Tom Cruise).
er ekki refsað fyrir það, svona
hlutir geta gerst. Þetta er rugl-
ingslegt stríð. Kovic snýr heim la-
maður fyrir neðan mitti en ennþá
fullur af trú á föðurlandið, þó að
spítalinn sem hann lendir á sé lík-
ari atriði úr hryllingsmynd en
líknarstofnun. En föðurlandið
svíkur hann, enginn hefur áhuga
á stríðshetju frá Víetnam, enginn
vill muna eftir þessu stríði. Hann
flýr til Mexíkó þar sem hann
glímir við nokkurs konar sjálfs-
ímynd sína (Willem Dafoe), það-
an fer hann til Georgíufylkis til að
fá refsingu fyrir morðið á félaga
sínum í stríðinu. Eftir þessa
sjálfsleit endar hann svo fremstur
í flokki Víetnamhermanna sem
mótmæla stríðinu.
Fæddur fjórða júlí sýnir á all
áhrifamikinn hátt pólitísku upp-
reisnina sem átti sér stað síðast á
sjöunda áratugnum og fyrst á
þeim áttunda. Til að gera sögu-
legt samhengi enn sterkara er svo
fléttað inn ekta fréttamyndum frá
þeim tíma. Kvikmyndatökumað-
urinn Robert Richardson notar
líka oft myndavélina einsog hann
væri að taka fréttamynd, aðallega
í mótmælafundaatriðunum sem
gerir þau mun áhrifameiri, mynd-
avélin flakkar á milli viðfangs-
efna, stoppar stutt á hverjum stað
svo að áhorfandanum finnst eins
og tökumaðurinn hafi lent óvart
inni í átökunum.
Tom Cruise fyllir ágætlega út í
hlutverk hins ráðvillta hermanns
sem skilur smám saman að
heimurinn er settur saman úr
fleiri litum en svörtum og hvítum.
Aðra leikara er heldur ekki hægt
að áfellast, en þá er vert að minn-
ast sérstaklega á Willem Dafoe
sem er frábær í litlu en nauðsyn-
legu hlutverki.
Langur fjórði
Föstudagur 6. aprll 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21