Þjóðviljinn - 12.04.1990, Blaðsíða 13

þó ekki í sambærilegum mæli. í
Fnjóskadal, Vallahreppi og
Fljótshlíð, þar sem stærstu skóg-
ræktarstöðvamar em, hefur
árangurinn skilað sér meðal
bænda þannig að menn taka
skógræktina nú alvarlega. Það
hefði ekki gerst nema vegna
öflugrar forystu Skógræktar
ríkisins.
Hverju breytir flutningur á
embœtti skógræktarstjóra til Eg-
ilsstaða, eins og nú hefur orðið?
-Ég var þessari breytingu and-
vígur á sínum tíma. Hún leggur
mikið á skógræktarstjóra. Það
stafar af því, að stjórnunarstarf-
inu fylgja óhjákvæmilega mikil
fundarhöld með öðrum aðilum í
opinberri stjórnsýslu, sem allir
starfa á Reykjavíkursvæðinu auk
margra annarra aðila. En þessi
ákvörðun hefur verið tekin, aðal-
skrifstofan er farin að starfa á Eg-
ilsstöðum og þá stöndum við allir
saman um að sem best megi tak-
ast til.
Breytt viöhorf
Á þessum áratug sem ég hef
starfað sem skógræktarstjóri hafa
orðið talsvert mikil umbrot vegna
breyttra viðhorfa til skógræktar.
Má þar meðal annars nefna lög
Pálma Jónssonar um nytjaskóga,
en einnig hafa verið gerðar
endurteknar tilraunir til heildar-
endurskoðunar á sjálfum skóg-
ræktarlögunum, sem því miður
hafa ekki náð fram að ganga. Á
árunum 1985-86 var öll starfsemi
Skógræktarinnar tekin til endur-
skoðunar í samvinnu við
Fjármála- og hagsýslustofnun í
því skyni að fækka rekstrar-
einingum og leggja áherslu á
ræktunarskipulag, sem ekki hef-
ur verið stundað fyrr en á allra
síðustu árum. Nú starfa 4 menn á
vegum Skógræktarinnar að því
að gera skógræktaráætlanir sem
byggðar eru á gróður- og jarðveg-
skortlagningu og veðurfarslegum
forsendum. Þetta eru vinnubrögð
sem tíðkuð eru í öllum þróuðum
skógræktarlöndum, og má segja
að þessir starfsmenn séu arkitekt-
ar skógræktarinnar.
Við höfum þegar flokkað
landið í mismunandi góð skóg-
ræktarsvæði eftir veðurfari og ár-
angri í ræktun, þótt slík skipting
sé reyndar engin endanleg niður-
staða. Hún þarf að vera í sífelldri
endurskoðun eftir því sem þekk-
ingin eykst. Niðurstaðan er þó
þegar, að í nokkrum héruðum
eru góð skógræktarskilyrði eins
og þegar má sjá.
Önnur breyting sem við höfum
náð í gegn er að efla rannsókna-
starfsemina, en hlutur rann-
sóknastöðvarinnar á Mógilsá hef-
ur vaxið frá 1985 úr 10% í 15-20%
af heildarveltu Skógræktarinnar.
Þar með er rannsóknastöðin að
Mógilsá komin í viðunandi stærð.
Hugmyndir hafa verið uppi um
að gera rannsóknastöðina að
sérstakri stofnun er heyri undir
umhverfismálaráðuneytið, en
bæði ég og eftirmaður minn höf-
um lagst gegn því, þar sem við
teljum nauðsynlegt að rannsókn-
irnar séu í nánum tengslum við
framkvæmdirnar og þjóni þeim.
Umhverfis-
ráðuneytið
Margir hafa haldiðþvífram, að
eðlilegt sé að Skógrœktin sem
heild heyri undir nýtt umhverf-
ismálaráðuneyti. Hver er þín
skoðun á því?
-Því er til að svara, að þótt ég
hafí verið fyrstur manna til að
mæla fyrir stofnun umhverfis-
málaráðuneytis opinberlega (það
var árið 1972) þá legg ég nú æ
minna upp úr þýðingu slíkra
ráðuneyta. Ástæðan er sú, að
umhverfismálin eru svo víðfeðm
og flókin, að aldrei verður hægt
að fella þau öll undir eitt ráðu-
neyti. Því tel ég eðlilegt að eftirlit
með umhverfísþáttum verði fellt
inn í einstök fagráðuneyti, eins
og reyndar er lagt til í hinni marg-
umtöluðu Brundtlandskýrslu
Sameinuðu þjóðanna. Það myndi
einfaldlega gera fagráðuneytin
ábyrgari gagnvart hugsanlegum
Þrír frændur: Þorsteinn Ólafsson fyrrverandi efnahagsráðgjafi forsætisráðherra, Sigurður Blöndal skógarvörður og Hjörleifur Guttormsson
núv. alþingismaður, við Guttormslund 1952, þegar fyrsta grisjun hafði farið fram. Ljósm. Gunnar Rúnar Clafsson.
umhverfisspjöllum. Ég er hins
vegar ekki á móti því að hafa lítið
umhverfísmálaráðuneyti eins og
það sem nú hefur verið stofnað.
Það getur gegnt þýðingarmiklu
hlutverki við samræmingu að-
gerða í umhverfismálum og stuðl-
að að því að menn vinni meira
saman. Þá mun þetta ráðuneyti
einnig auðvelda erlend samskipti
á sviði umhverfismála, sem hafa
verið ófullnægjandi til þessa.
Við höfum hins vegar dæmi um
það frá hinum Norðurlöndunum,
að skógræktinni hefur verið far-
sællega stjórnað innan viðkom-
andi landbúnaðarráðuneyta
(nema í Danmörku, þar sem
skógræktin hefur nýverið verið
sett undir umhverfismálaráðu-
neytið). Þótt meirihluti skóga sé í
eigu einstaklinga í þessum
löndum, þá er það skógrækta-
reftirlit landbúnaðarráðun-
eytanna sem setur reglur um
meðferð skóganna og sér til þess
að þeim sé ekki misboðið með
ofnýtingu eða öðrum hætti. Dan-
ir fengu sín skógræktarlög þegar
1805, Svíar 1903 og Norðmenn
1932. Þar er nýtingu skóganna
settar strangar skorður með þeim
árangri að aldrei hefur verið vöx-
tuglegri eða heilbrigðari skógur í
þessum löndum en einmitt nú.
Umhverfisráðuneyti læknar í
sjálfu sér ekki umhverfisvand-
ann. Þar þurfa fyrst og fremst að
koma til skýrar reglur og ábyrgð-
artilfinning meðal þeirra sem
nýta auðlindir umhverfisins.
Stóriðja
og skógrækt
Telur þú að hugsanlegt álver
við Eyjafjörð muni draga úr eða
eyðileggja skilyrði til skógrœktar?
-Þótt ég sé nú enginn sérstakur
talsmaður stóriðju, þá tel ég engu
að síður að tæknilegir möguleikar
séu fyrir hendi til þess að tak-
marka flúórmengun þannig, að
hún valdi ekki skaða á skógrækt.
En slík takmörkun útblásturs
kostar mikið og það verður að
semja um hana fyrirfram áður en
að verksmiðjan er reist, annars er
veruleg hætta á ferðum.
Hefur sú mikla vakning sem átt
hefur sér stað í Evrópu á síðustu
tveim áratugum ekki orðið til þess
að breyta viðhorfum manna til
skógræktar?
-Jú vissulega, og hún felst ekki
síst í því, að allt fram til 1960 litu
menn á skógræktina sem viðar-
framleiðslu fyrst og fremst, en
síðan hafa menn farið að líta á
mikilvægi skógarins til útivistar í
síauknum mæli. Náttúruverndar-
hugsjónin sem fór eins og eldur í
sinu á 8. áratugnum olli því að
menn fóru nú að miða hina opin-
beru skógræktarstefnu í auknum
mæli við hrein náttúruvemdar-
sjónarmið. Þannig hefur orðið til
nýtt hugtak í skógræktinni, sem
er „fjölnytjaskógur“, og þannig
gáfu Norðmenn til dæmis út
mikla stefnuyfirlýsingu um skóg-
ræktarmál á síðastliðnu vori, þar
sem gengið var út frá þessu hug-
taki.
Hér á íslandi kemur þessi við-
horfsbreyting fram í því, að menn
eru farnir að taka skógræktina al-
varlega. Þar hefur róttækasta við-
horfsbreytingin orðið meðal
bænda. Ég er þess fullviss að
skilningur á nauðsyn aukins
skógræktarstarfs hér á landi eigi
eftir að eflast í framtíðinni. Því
betur má ef duga skal.
-ólg
Föðmuð
af yl-
straumi
8 ÚR RÍKI
NÁTTÚRUNNAR
ARI TRAUSTI
GUÐMUNDSSON
SKRIFAR
Eyjan okkar, fsland, nýtur
þess að vera umleikin tiltölulega
hlýjum sjó miðað við hnattlegu.
Áhrif sævarins eru þau að veður-
far er mun hagfelldara lífi en ella
gæti verið. Það er engin ofrausn
að segja að við eigum Golf-
strauminum mikið að þakka. En
hvað er hafstraumur og hvernig
verða hin hægfara fljót heimshaf-
anna til?
Hafstraumar eru tvenns konar:
sjávarfallastraumar og eiginlegir
hafstraumar; bæði lóðréttir og
láréttir. Lóðréttar hreyfingar eru
nefndar blöndun sjávar og verða
aðallega til við kælingu eða upp-
gufun sjávar við yfirborð. Þeir
varða lífríki sjávar miklu (og þar
með okkur) því við blöndun berst
næring og súrefnisríkur sjór til
dýpis. Það eru einkum láréttu
yfirborðsstraumamir sem menn
eiga við með tali um hafstrauma.
Þeir eru gífurlega mikilvægir;
þeir ráða miklu um sjávarhita á
hverjum stað og ýmsa eiginleika
sjávar, en hvoru tveggja vegur
þungt í veðurfari - og um leið
skapa þeir lífinu í sjónum skilyrði
t.d. með hitadreifingu og flutn-
ingi fæðu og salta.
Svona straumar verða til og
stjórnast af vindum (einkum
staðvindum), snúningi jarðar,
misskiptingu hita í sjó, úrkomu
og uppgufun. Þeim til viðbótar
eru svo hægfara djúpstraumar
langt undir yfirborðinu. Þegar
rætt er um yfirborðsstraumana
mikilvægu er mikilvægt að skilja
hvernig allir orsakavaldarnir
(vindar, hitamunur o.s.frv.) kný-
ja fram straumana og eins þá
staðreynd að vindar, hitamunur
o.fl. á sér upphaf í sólgeisluninni.
Straumar eru knúnir áfram af
mismun í eðlismassa sjávar (eða
eðlisþunga eins og sumum er
tamt að segja, þ.e. massa eins
rúmsentimetra af sjó, t.d. 1,15 g/
rúmcm). Kaldur sjór er þyngri í
sér en hlýsjór. Sá kaldi stendur
því lægra en sá hlýi og sjór
streymir þá frá „hæðinni“ til
„lægðarinnar". Samtímis verka
vindar á yfirborð sjávar og ýta til
misheitum sjávarmössum. Til
verður viðvarandi kerfi heitra og
kaldra strauma.
Þar sem Golfstraumurinn er
einna mjóstur og hraðskreiðastur
(9 km/klst), úti fyrir SA-strönd
Bandaríkjanna stendur sjór um
einum metra hærra vestan við
strauminn en austan við hann en
breidd straumsins er þar um 110
km. Á þessu sést að ekki þarf
mikinn hæðarmun til að knýja
fram vænan straum. Algengur
hraði yfirborðsstrauma er 0,3 -
0,5 km/klst.
Straumkerfi N-Atlantshafsins
er þríþaétt. Einn stór hvirfill
(straumstefna sólarsinnis) er á
suðurhluta hafsvæðisins. Hluti af
honum myndar Golfstrauminn
þar sem hann klofnar frá megin-
hvirflinum undan austurströnd
Bandaríkjanna og geysist í NA.
Á móti þessari innrás hlýsjávar á
norðurslóðir stendur svo kaldur
og seltulítill pólsjór í hægum
straumum. Á Islandsslóðum ma.
mætast köldu og hlýju
straumarnir og það á þátt í ríku-
legum fiskimiðum okkar. En um
leið eigum við því láni að fagna að
grein Golfstraumsins, Irminger-
straumurinn, umlykur suður-,
suðvestur- og vesturströndina og
smágrein úr honum heldur áfram
með norður- og austurströnd-
inni. Þannig vemdar tiltölulega
hlýr sjór allt landið því úr norðri
sækir hinn kaldi Austur-
Grænlandsstraumur að því.
Hann nær að blandast Atlantssjó
nokkuð undan NA- og A-landi
og þar heitir Austur-
íslandsstraumurinn. í hafinu
milli Jan Mayen og íslands er aft-
ur á móti kaldur hringstraumur.
Engin leið er enn til þess að spá
með einhverri vissu fyrir um
framtíð hafstraumanna. Þeir
verða vafalaust ekki ávallt í sama
horfi enda vitað að t.d. rek meg-
inlandanna og væntanlega til-
flutningur á vindakerfum hefur
breytt hafstraumum í ármiljón-
Hafstraumar við ísland. Hluti
Golfstraumsins nær í kringum
landiö. Þykkt örva er i hlutfalli við
styrk straumanna. (Tekið eftir
Veður- og haffræði Eggerts Lár-
ussonar.)
anna rás. Augljóst er að breyting-
ar næst okkur hefðu mikil áhrif á
veðurfar, fiskgengd, hafísakom-
ur o.fl. hér á landi. Sé miðað við
skamman tíma á jarðfræðilegan
mælikvarða stafar mesta hættan
af hugsanlegri hækkun meðalhita
á jörðu í kjölfar mengunnar and-
rúmsloftsins. Þess vegna er haf-
inu þörf á pólitískum umhverfis-
verndarvæng.
J