Þjóðviljinn - 12.04.1990, Blaðsíða 18

Mikolajus Ciurlionis: Hann varö aðeins þrjátíu og sex ára gamall.
Listbróðir hans, Alexandr Benoit, sagði í minningargrein: A miðöldum
hefði maður eins og hann orðið falsspámaður og kirkjan hefði brennt
hann á báli...
Eftir Áma Bergmann
Sumarið 1968 lá leið mín til Lithaugalands, þess
lands sem oftast var gleymt en er nú í fréttum upp á
hvern dag. Ég hitti gamla kunningjaog vini: sumir
þeirra höfðu verið meðal þeirra fyrstu sem tilbúnir
voru að tala af hreinskilni við ungling frá íslandi sem
hafði komið til náms í Moskvu árið eftir að Stalín dó.
Þeir vildu sýna mér sem mest- kirkjuna litlu í Vilnius
sem Napóleon langaði til að stela og hafa með sértil
Parísar, svofalleg þótti hún. Minnisvarða um þjóð-
skáld Pólverja, Adam Mickiewicz,-en hann var
reyndar Lithái, sögðu vinir mínir: þú manst hvernig
Ijóðaskáldsaga hans um Pan Tadeusz byrjar:
„Lietuva (Lithaugaland), ættland mitt, þú ert eins og
heilsan. Énginn veit hvað átt hefurfyrr en misst
hefur“. Þeirsýndu mér kastalann íTrakai sem verið
var að endurreisa: þar sátu hinir miklu hertogar Lit-
haugalands á stórveldistímum landsins. Og svo
þessar mjúku línur landslagsins og mild blæbrigði
náttúrunnar, sem hafa að sjálfsögðu sett mikinn svip
á myndlist landsmanna.
Ciurlionis
- draumamaðurinn
litháíski
Litháar virtust drjúgir í mynd-
list og þeir léku á öðrum nótum
en Rússar flestir. Þetta var árið
1968 og enn var sósíalrealisminn
opinber stefna í Sovétríkjunum.
En hann var ekki lengur leikrænt
hetjumálverk, heldur einhver
óljós samnefnari yfir verk sem
ættu sér sæmilega þekkjanleg
tengsl við veruleikann. Og lista-
menn Eystrasaltsþjóðanna voru
seigir við að snúa á opinbera
kreddu. .
Eg man einmitt
skemmtilegt dæmi frá Vilnius.
Ekki var enn hægt að fá leyfi til að
sýna afstraktlist í landinu opin-
berlega, en samt sá ég skemmti-
lega afstraktsýningu á skúlptúr-
verkum úti í einum almennings-
garði. Hvernig farið þið að
þessu? spurði ég. Við köllum
þetta ekki skúlptúr, sögðu Lithá-
ar, heldur garðskreytingar! Og
hlógu við.
Helgidómur í
Kaunas
Það var líka farið með mig í
safn sem geýmir verk Mikolajus-
ar Ciurlionisar í Kaunas. Undar-
legt andrúmsloft í því safni: kyrrð
mikil, fremur dauf birta (litirnir í
verkum hans hafa tilhneigingu til
að dofna með aldrinum). Arki-
tektúrinn og sjálfur hugblær
myndanna urðu til þess að gestin-
um fannst að hann væri ekki
staddur á safni heldur í helgi-
dómi. Litlir englar fljúga á ljós
sem einhver draumavera heldur á
og brenna upp til agna: myndin
heitir „Sannleikurinn“. Mynd
sem sýnir iítið skip á óendanlegu
hafi og á himni eru form bátsins
endurtekin í gullnum skýjum: ef
þessi mynd hefði ekki átt að heita
Skip heiðríkjunnar, þá var ég
ekki íslendingur. Myndir af ein-
hverjum kosmískum formum
sem hverfa hvert í annað og bera
nöfn úr tónlist: Sónata sólarinn-
ar, Sónata stjarnanna. Sumar
þessar myndir afstraktlist eigin-
lega áður en afstraktlistin hófst
með Kandinskíj og því fólki. Um >
leið dulhyggja og táknsæi sem
minnti íslending mjög á mörg
verk Einars Jónssonar.
Þú þarft ekki
að útskýra...
Manni fannst líka að safnið í
Kaunas væri helgidómur vegna
þess hvernig Litháar töluðu um
■■ ■■■
Fórnin: Hinn hvíti reykur hins góða stígur upp í óendanleikann.
Mikolajus Ciurlionis. Þeir kunnu
sögu að segja af því, að þótt
margir menntamenn og listfróðir
undruðust verk Ciurlionis og
hneyksluðust á þeim og teldu þau
óðs manns æði, þá hafi hann náð
til alþýðufólks. Eitt sinn ætlaði
listamaðurinn Tadas Daugirdas
að útskýra mynd eina á sýningu
verka eftir Ciurlionis fyrir bónda
einum. En bóndinn litháíski
sagði:
„Þakka þér kærlega en það er
alveg óþarfi, ég skil þetta án þess-
útskýrt sé. Þessi mynd er ævin-
týri. Sérðu ekki, fólkið er að
klifra upp fjallið í leit að krafta-
verki, það heldur að handan við
fjallið lifi prinsessa og að sterk-
asti og fallegasti og greindasti
maðurinn muni vinna til hennar
og fá hana fyrir konu. Mennirnir
hafa klifrað upp fjallið - en, því
miður, þar er engin prinsessa,
heldur fátækt, nakið barn og eng-
inn annar. í næstu andrá mun
þetta barn slíta upp fífil og bresta
í grát.“
Þeir kunnu líka að segja af því,
að höfuðsmiðir franskrar menn-
ingar, menn eins og Romain Rol-
land og Jean-Paul Sartre, hefðu
dáðst að verkum Ciurlionisar.
Rolland sagði sem svo um verk
hins litháiska meistara að þau
stækkuðu sjónhringinn að mikl-
um mun. Hann hefði séð opnast
nýjan andlegan heim og sá
Kristófer Kolúmbus sem nýja
heiminn fann var Ciurlionis.
Eina ævi og
skamma..
Með öðrum orðum: það var
Um aldamót var uppi í Lithaugalandi
fjölhæfur og sérstæður listamaður sem
hefur orðið snar þáttur af menningarstolti
þjóðarinnar
Úr myndaflokknum „Vetur“: Frelsi í meðferð þekkjanlegra hluta sem
gerði Ciurlionis að einum af frumkvöðlum afstraktlistar.
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Fimmtudagur 12. april 1990