Þjóðviljinn - 27.07.1990, Page 15

Hellismunni" (1889)
markaðinn undanfarna mánuði í
tilefni hundrað ára ártíðar lista-
mannsins. Pví miður hefur enn
ekki birst nein góð bók um Vinc-
ent á íslensku og er ekki von á að
svo verði nokkurn tíma því
augljóst er að allt hér á landi
stefnir í samprentaða gróðahít
þar sem gæði og vönduð vinnu-
brögð víkja alfarið fyrir lögmál-
um mammons og yfirborðs-
mennskunnar.
Vincent var einn af þessum álf-
um í listaheiminum sem ýtti
mammon til hliðar vegna þess að
heilindi hans buðu honum að
vinna samkvæmt boðorði lista-
gyðjunnar en ekki markaðs-
hyggjunnar. En það er næstum
því sama hversu léleg bók kemur
út um Vincent, alltaf skal ein
staðreynd um hann komast til
skila: Hann vann aðeins að list
sinni tíu síðustu æviár sín og ák-
vað að deyja 37 ára gamall. En
það gleymist yfirleitt alltaf að
geta þess að hann vann í nær 7 ár
sem listaverkasali. Pað er á þeim.
árum sem hann mótar smekk sinn
í málaralistinni og fær sig
fullsaddan af markaðshyggju og
smásálarhætti, teprusícap og
þröngsýni smáborgaranna sem
ávallt munu kaupa það sem
markaðurinn heldur að sé gott.
Slíkur smekkur er alltaf ára-
tugum á eftir tímanum þegar
miðað er við þá sem ryðja
brautina í nýlistum, svipað og
Vincent gerði á sínum tíma.
í dag vilja allir kaupa málverk
eftir Vincent van Gogh en fæstir
hafa efni á því, vegna þess að
málverk eftir hann er hinn nýi
gullfótur í efnahagslífinu. Þar
spilar allt annað inní en gæði mál-
verksins, sem sé peningalögmál
sem koma list ekkert við. Meðan
Vincent var á lífi fundust aðeins
tveir menn sem létu sér detta í
hug þá firru að kaupa verk eftir
þennan litóða mann. Til þess að
almennur skilningur fáist á fram-
úrstefnulist, virðist þurfa að sía
hana í gegnum margar kynslóðir.
Og það er einmitt þess vegna sem
almenningi er svo mjög í nöp við
alla nýlist: Menn finna sig ekki
örugga við að dæma hvacfer gott
og hvað er slæmt. Ef 80% af
þeirri list sem framleidd er í
heiminum á hverjum tíma er lé-
leg, þá er jú öruggara að vera
bara heima heldur en að taka
áhættuna að fara á málverka- eða
leiksýningar.
Vincent
á íslensku
Því miður hefur enn ekki kom-
ið neitt vandað verk út á íslensku
um Vincent van Gogh og list
hans. Og það sem er ennþá meiri
menningarhneisa er að ekki skuli
vera til eitt einasta bréf sem hann
skrifaði (af 650 bréfum) á ís-
lensku. Spurningin er hvort ís-
lendingar ættu ekki að hætta að
kalla sig menningarþjóð og
viðurkenna að þeir tilheyra hin-
um fátæka, óupplýsta þriðja
heimi.
Skáldsaga Irving, Stone um
Vincent, „Lust for Life“, kom út í
ágætri íslenskri þýðingu árið
1949. Þó saga þessi sé vel skrifuð
sem skáldsaga er hún gjörónýt
sem heimildarverk og er óþarfí
að rökstyðja það nánar vegna
þess að skáldsaga lýtur að sjálf-
sögðu öðrum lögmálum en vís-
indalega samansett rannsóknar-
ritgerð.
„Líf og list Van Goghs“, eitt af
ritunum í Time-Life ritröðinni,
kom út á íslensku árið 1979. Þrír
af átta köflum í þessu verki fjalla
alls ekki um Vincent og auk þess
eru mýmargar villur í bókinni
sem vafalaust skrifast á þýðand-
ann fremur en frumtextann. Sem
dæmi má taka bls. 147 þegar vitn-
að er í bréf Vincents þar sem
hann lýsir einu flogakastinu sem
hann fær og hvað það kemur
óvænt yfir hann: „En strax næsta
dag, hentist ég niður stiga, eins
og einhver ófreskja". Hvaða stigi
skyldi þetta hafa verið? í ensku
þýðingunni segir: „And the next
day, down like a brute“ (III.
bindi, bls 260. Bréf No. 628).
Vincent skrifaði: „Et le lendema-
in fichu comme une brute“.
E.t.v. mætti þýða þessa setningu:
„Og daginn eftir jafn ósjálfbjarga
og skynlaus skepna.“ Hvernig
hægt er að koma stiga inn í slíka
þýðingu er ekki á færi nema sér-
stakra „brute" (enskra eða fran-
skra) eða íslenskra brutlara. Og
það er ekki nóg með að þýðandi
þessa verks sé uppfullur af mis-
heppnuðu hugmyndaflugi, held-
ur er þýðingin öll svo sérviskuleg
að ógerlegt er að vita hvað átt er
við með orðum eins og t.d. „blæ-
sæi“, „draumsæi", gnæfrænt"
o.s.frv. Til þess að koma í veg
fyrir slík mistök í þýðingu, var
fenginn íslenkur listfræðingur til
að hafa eftirlit með orðfæri hins
íslenska þýðanda á alþjóðlegu
fjölprentsbókinni um Vincent
van Gogh sem kom út fyrir
nokkrum dögum á íslensku og
kallast „Van Gogh og list hans“.
En íslenski listfræðingurinn var
hins vegar ekki fenginn til að laga
villumar í bókinni sem greinilega
er skrifuð af blaðamanni en ekki
listfræðingi. Vafalaust hefur eng-
inn listfræðingur fengist til að
skrifa nýja bók um Vincent á svo
skömmum tíma sem til þess hefur
líklega verið ætlaður, en þessi
bók virðist koma út í tilefni 100
ára ártíðar listamannsins.
Fyrsta villan sem menn rekast
á í bókum um Vincent sem skrif-
aðar em af áhugamönnum
(amatömm) er alltaf: Vincent
skar af sér hluta af hægra eyranu.
Sönnun áhugamannsins er þá
mynd af Vincent með bindi um
höfuðið þar sem bindið skýlir
hægra eyranu. Vafalaust er það
eðlilegt að áhugalesarar geri slík
mistök vegna þess að enginn er
að ætlast til þess að þeir hafi
nokkurn tíma sest fyrir framan
spegil til að reyna að teikna sjálfs-
mynd. Svo er ekkert víst að áhug-
alesarar hafi nokkurn tímann
gert sér grein fyrir því að það sem
er hægra megin í spegli er vinstra
megin í raunveruleikanum.
Sem betur fer er enginn skikk-
aður til að lesa bækur á-borð við
þessa í svo lélegum gæðaflokki
sem hið alþjóðlega fjölprent er,
eða elta ólar við allar þær villur
sem þar eru saman komnar. En
það er þó alveg óþarfi að kalla
„kassa“ „kommóðu“ (bls. 100),
fyrir þann sem hefur augu í höfð-
inu. En auðvitað er ekki ætlast til
þess að sá sem skrifar bók um
listamann, eða þýðir hana, eða
hefur eftirlit með þýðingunni,
hafi auga fyrir myndlist, eða
áhuga á myndlist. Nóg er að rekja
æviatriði listamannsins.
Það er lfka alveg óþarfi að til-
greina hvar hinn löngu týndi stóll
Vincents er niðurkominn eins og
gert er á blaðsíðu 101. Hins vegar
væri kærkomið að fá að vita hvar
málverk Vincents af stólnum er,
nema hvað illt væri að treysta
upplýsingum um það í svo óáreið-
anlegri bók. Það er líka hæpið að
segja um þetta fræga málverk
Vincents af stólnum: „Stóll Vinc-
ents er málverk af deginum" (bls.
101). Það er deginum ljósara að
málverk Vincents er málverk af
stól en ekki af deginum. Hins
vegar er ekki um nætur-
stemmningu að ræða í þessu mál-
verki heldur hugblæ sem minnir
fremur á dag en nóttu.
Hvers vegna skyldi ganga
svona illa að semja góða bók um
Vincent? Hvers vegna eru svona
margir lélegir þýðendur að
vinna? Það er vegna þess að
u.þ.b. 80% af þeim sem vinna
flest störf vinna þau illa. Það er
hægðarleikur að kaupa nýja og
góða bók um Vincent, en menn
verða þá bara að vita hvað er gott
og hvað er slæmt, verða m.a. að
fá ábendingar frá fólki sem mark
er takandi á. Ein albesta bókin
um Vincent í dag er eftir listfræð-
inginn og fræðimanninn Jan Hul-
sker, sem hefur kynnt sér ævi
Vincents undanfarin 30 ár. Þessi
bók heitir „Vincent and Theo
VAN GOGH: A Dual Biograp-
hy“ (1990).
Náttúru-
dýrkandinn
Hvers vegna gerir virtur kvik-
myndaleikstjóri, Robert
Altman, kvikmynd um Vincent
þar sem honum er lýst sem hálf-
gerðum bjána? Vegna þess að
Altman hefur ekki kynnt sér efn-
ið sem hann er að fjalla um nægi-
lega vel. Hann getur auk þess
skýlt sér bak við það að hafa ekki
skrifað handritið að kvikmynd-
inni sjálfur.
Það er enginn bjáni sem skrifar
bréf á borð við það sem þessi
grein hefst á. Það er því miður
aðeins helmingurinn af þessu
hljómkviðubréfi, sem hér birtist í
fýrsta sinn á íslensku. Síðasti
hluti þess er á þessa leið:
„Þegar rökkrið skall á - ímynd-
aðu þér þögnina, friðinn yfir öllu!
ímyndaðu þér síðan litla götu
varðaða háum öspum með haust-
laufum, ímyndaðu þér breiðan
moldarveg, allt svört eðja, heiðin
teygir sig svo langt sem augað
eygir til hægri og vinstri, nokkrar
svartar þríhyrningslaga skugga-
myndir af torfkofum; út um
gluggana berst roðaglóð frá
daufum eldi og nokkrir forarpoll-
ar með rotnandi trjábolum spegla
himininn; ímyndaðu þér þessa
mýri í rökkrinu, með hvítum
himnifyrir ofan og alls staðar eru
andstœðurnar hvítt og svart. Og í
þessari mýri rustaleg mannvera -
hjarðsveinninn - ; hópur af egg-
laga verum, að hluta til úr ull að
hálfu leyti úrfor, sem rekast sam-
an, ýta við hverri annarri- lijörð-
in. Þú sérð hana koma - þú ert í
henni miðri-þú snýrð þér við og
eltir hana. Hægt og letilega dragn-
ast hún áfram eftir moldargötu-
nni. Það hillir undir bóndabæinn
í fjarlœgð - nokkur mosaþök,
heystakkar og móhraukar á milli
aspanna.
Fjárhúsið er líka eins og þrí-
hyrningslaga skuggamynd dökkt.
Dyrnar standa opnar eins og
myrkur hellismunni. Á milli gluf-
anna ífjölunum á bak við glittir í
himninbjarmann. Öll hersingin,
þessi hópur sem samanstendur af
ull og leðju, hverfur inn í hellinn -
hjarðsveinninn og kona með
Ijósker loka dyrunum.
Þessi heimkoma hjarðarinnar í
rökkrinu var lokaþátturinn í
hljómkviðunni sem ég heyrði í
gœr.
Dagurinn leið eins og í draumi,
ég var allan tímann svo niður-
sokkinn í þessa áhrifamiklu tón-
list að ég gleymdi gjörsamlega að
borða og drekka - ég hafðifengið
mér eina rúgbrauðssneið og kaffi-
bolla á kránni þar sem ég teiknaði
rokkinn. Dagurinn var liðinn og
frá aftureldingu til rökkurs, eða
öllu heldur frá einni nótt til ann-
arrar, hafði ég gleymt mér gjör-
samlega í þessari hljómkviðu.
Ég kom heim og þegar ég settist
við eldinn, fann ég til hungurs, já,
ég var mjög svangur. Nú veistu
hvernig þetta er hérna. Manni líð-
ur nákvæmlega eins og maður
hafið verið á sýningu á Cent chef-
d'œuvers til dœmis.
Hver er svo uppskeran eftir
slíkan dag? Aðeins nokkrar
grófar skissur. En þó er annað
semmaðuröðlast-sefandi vinnu-
ástríðu. “
Árni Biandon er leikhúsmenntaður.
Ilan&vinnur að leikriti um ævi van
Goghs.
Föstudagur 27. júlí 1990 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15