Dagblaðið Vísir - DV - 22.03.1997, Qupperneq 31

LAUGARDAGUR 22. MARS
» helgarviðtalið
Helga Bachmann leikkona missti mann sinn úr banvænum sjúkdómi og leikur nú konu sem er að missa mann sinn úr krabbameini:
Helga Bachmann er ein ástsælasta
leikkona íslendinga og minnisstæö
leikhúsgestum í ótal hlutverkum frá
farsælum ferli í yflr flörutíu ár. Nú
leikur hún á stóra sviði Þjóðleik-
hússins hlutverk Múttu í átakaverki
Tennessee Williams, Köttur á heitu
blikkþaki. Eiginmaður hennar, Helgi
Skúlason, átti að leika á móti henni
hlutverk Pápa en eins og kunnugt er
lést hann 30. september síðastliðið
haust.
Helga er alin upp við Óðinsgötuna
og býr núna við Suðurgötu. Alla sína
starfsævi hefur hún unnið í miðbæn-
um, fyrst í Iðnó og síðan í Þjóðleik-
húsinu. Það var vel við hæfi að taka
þetta viðtal á Hótel Borg, heimsborg-
aralegasta veitingastað borgarinnar.
Lásu leikritið saman í
sveitinni
Auk þess að vera fastráðinn leik-
ari við Þjóðleikhúsið situr Helga í
leikritavalsnefnd hússins. Ég spurði
hana hvort hún hefði átt þátt í að
velja Kött á heitu blikkþaki.
„Minnsta kosti var ég samþykk
því að taka það til sýninga," svarar
hún. „Ákvarðanir eru bomar undir
alla í nefndinni og við förum öll yfir
verkin sem koma til greina. Þjóðleik-
hússtjóri þarf ekki að taka mark á
niðurstöðum nefndarinnar en Stefán
Baldursson vill hafa samvinnu um
valið.
Það hefur staðið til þrisvar í stóru
leikhúsunum í Reykjavík að sýna
Kött á heitu blikkþaki en alltaf kom
eitthvað í veg fyrir það. í fyrsta
skipti held ég að Herdís Þorvalds-
dóttir hafi átt að leika Maggie.
Seinna hafa Tinna Gunnlaugsdóttir
og Edda Heiðrún Backman verið
nefndar í það hlutverk og einu sinni
var Amór Benónýsson í myndinni
sem Brick.
Síðastliðið vor var okkur Helga
sagt að við hefðum verið valin til að
leika eldri hjónin og Stefán sagði
mér í haust að verkið hefði ekki síst
verið valið vegna Helga. Við eigum
sumarbústað austur í Hreppum sem
við höfum notað mikið og við fórum
með leikritið austur 1 fyrrasumar og
lásum það í sveitinni."
Sumarbústaðurinn heitir Stekkjar-
holt og er í landi Birtingaholts sem
er ættaróðal Helga Skúlasonar í móð-
urætt. Fyrsta húsið sem reis þar var
gjöf frá Gísla Halldórssyni.
„Hann kom niður í Iðnó þegar við
vorum að ljúka sýningu á Fjalla- Ey-
vindi haustið 1967 og sagðist ætla að
gefa okkur hús! Það reyndist vera
æskuheimili Þórhalls Sigurðssonar
leikstjóra, Sigurður Guðmundsson
ritstjóri hafði átt það en pabbi Þor-
steins Ö. Stephensens hafði byggt
húsið til að konan hans gæti selt
mjólk. Hana langaði svo til að opna
mjólkurbúð.
Við þáöum húsið og eitt nísting-
skalt októberkvöld árið eftir ókum
við með það austur. Það var tíu stiga
gaddur og tíu vindstig, hryllileg nótt.
Þegar við fórum yfir brýr þurftum
við að setja kubba undir húsið og
lyfta því upp fyrir handriðin. Þetta
tók alla nóttina en það tókst.
Árið 1988 jörðuðum við þetta hús.
Það var búið. Við grófum því gröf og
stugguðum því ofan í hana og kveikt-
um í því. Svo gróðursettum við tré
og blóm á leiðinu. Og keyptum nýtt
hús, helmingi stærra, á Selfossi, sem
við settum niður á grunninn. Við
náðum að koma í það einu sinni
saman i haust eftir að við rafvædd-
um það. Ein heimsókn áður en Helgi
veiktist en það var nóg. Það er dá-
samlegt hús.“
En um sumarið áður en ljósin
komu lásu þau saman Kött á heitu
blikkþaki til að búa sig undir vetur-
inn, þó að ekki ætti að fara að æfa
verkið fyrr en í desemberlok. En
hvernig fannst Helga og Helgu, sem
sjálf höfðu verið gift í yfir flörutíu
ár, eins og persónurnar sem þau áttu
að leika, að segja setningar þeirra
hvort við annað. Og þá sérstaklega:
Hvemig fannst henni að hlusta á
þessar hræðilegu setningar Pápa af
vörum eiginmanns síns?
„Það má ekki taka þær svo bók-
staflega," segir Helga. „Við verðum
að muna að Mútta segir hvað eftir
annað að hann sé ekki með sjálfum
sér; spyr hvað hafi hlaupið í hann og
vonar að hann hafi ekki meint þessa
hræðilegu hluti sem hann sagði við
hana. „Ég ætla ekki að leyfa þér að
haga þér svona, ekki einu sinni á af-
mælisdaginn þinn,“ segir hún við
hann. Hann hefur aldrei látið svona
fyrr og það segir okkur að það er
dauðaóttinn sem hefur hann á valdi
sínu. Hann veit að hann er fárveikur
og er heltekinn skelfingu og lífsþrá
og heift hans verður kannski ennþá
meiri vegna þess að hann er hrædd-
ur um að hún viti eitthvað sem hann
veit ekki. Þau hafa verið saman í 45
ár og þekkja hvort annað út og inn
og hún talar ekki svona við hann út
í bláinn.
Greddutalið í honum sprettur að
mínu mati líka af dauðaótta og karla-
komplex og er held ég vel þekkt í sál-
arfræði.
Mútta er í mínum augum í fyrsta,
öðru og þriðja lagi móðir. Sumar
konur eru meiri kynverur en aðrar
og þessi kona er fyrst og fremst móð-
ir og í annan fótinn óskaplega barna-
leg. En um leið hefur hún þetta stolt
sem hún getur gripið til. Hún er aldr-
ei beint skemmtileg en mér finnst
eitthvað viðkunnanlegt við hana.“
Vertu ekki að hanga yfir
már!
Helga og Helgi fengu ekki að leika
par í Ketti á heitu blikkþaki eins og
þau höfðu leikið svo oft saman áður
- Kára og Höllu í Fjalla-Eyvindi,
Heddu Gabler og Eilert Lövborg,
Stefán og Sigrúnu í Sumrinu ’37,
Carlottu og Eugene í Seið skugg-
anna. Og þau fengu engan frest til að
venja sig við þá tilhugsun saman.
„Dauðastríð Helga tók einn
klukkutíma," segir Helga. „Hann
hafði greinst með illkynja æxli í
lunga tíu dögum fyrr og átti að hefla
lyflagjöf þennan dag, 30. september.
Æxlið var nánast einangrað og hann
var hjá mjög góðum lækni, Sigurði
Árnasyni, sem er sérfróður um
krabbameinslyf og heldur fyrirlestra
um þau um allan heim. Þessa helgi
var hann einmitt að tala á ráðstefnu
í Finnlandi og var ekki kominn heim
þennan mánudag en hafði mælt með
þessu kraftaverkalyfi sem Helgi átti
að byrja að fá þennan dag.
Helgi átti að mæta uppi á spítala
klukkan níu og ég rumskaði þegar
hann fór á fætur og sagði að ég ætl-
aði með honum til að geta komið
með bílinn til baka. Og Helgi segir:
„Nei, hvaða vitleysa, ég tek leigubíl.
Sofðu bara.“ En ég fór á eftir honum
niður og sagðist ætla að skella yfir
mig kápu og fara með. Þá kom þessi
klassíska setning: „Nei, láttu ekki
svona, ástin mín, vertu ekki að
hugsa um mig - sofðu bara áfrarn.”
Það var alltaf svoleiðis þegar hann
var eitthvað lasinn að hann vildi
ekki að ég væri að hanga yfir hon-
um, eins og hann orðaði það. Ég
þekki þig, sagði hann, ég veit að þig
langar til að hitta fólk, gerðu það,
vertu ekki að hanga yfir mér! Ef
þetta stríð hans hefði orðið langt þá
hefði ég oft fengið að heyra þessa
setningu.
Klukkan hálfþrjú fór ég til hans.
Þá var hann kominn með vatn í æð
vegna þess að það hafði fundist vatn
við lungað og það er rekið burt með
vatni í stað þess að reyna að soga
það út, sem er miklu óþægilegra. Ég
sat hjá honum rúman klukkutíma og
við töluðum um heima og geima
þangað til ég fann að hann mátti
helgarviðtalið
4
UV LAUGARDAGUR 22. MARS 1997
-t
ekki reyna svona mikið á sig, hann
þurfti að fá hvíld. Svo ég bað hann að
hringja heim ef hann vantaði eitt-
hvað, annars kæmi ég bara að sækja
hann klukkan níu morguninn eftir.
Þama var hann búinn að fá eina
lyflagjöf. Hann var á tveggja manna
stofu og maðurinn í hinu rúminu hét
Skúli og var úr Keflavík svo að þeir
höfðu undir eins tekið tal saman.
Þegar klukkan er að nálgast hálf-
níu um kvöldið er ég heima og Skúli
sonur minn er að gramsa í dóti uppi
á háalofti. Hann kemur þjótandi ofan
stigann því ég æpi í símann þegar ég
er beðin að koma strax upp á spítala.
Hjúkrunarkonan segir mér að slappa
af - einstaklega notalegt að vera beð-
in að slappa af þegar maður er skelf-
ingu lostinn! „Hvað er að,“ spyr
Skúli. „Það er ekki hringt svona til
mín nema af einu tilefni," svéira ég.
Síðasta stundin
Þegar við komum upp eftir segist
læknirinn óttast blóðtappa við lung-
að, hann þykist greina hann á tækj-
um sínum. En Helgi liggur brosandi
í rúminu og segir: „Það er gott að sjá
þig, ástin mín.“ Og ég kúri í hálsa-
koti hans og segi við hann öll fallegu
orðin sem ég kann. Og hann segir, og
dregur andann ótt og títt: „Ég elska
þig líka - svo mikið.“ Honum var
orðið ákaflega þungt um andardrátt-
inn.
Læknirinn bað hann um að setja
upp súrefnisgrímuna en Helgi hélt
áfram að brosa og tala - hann talar
og talar - þangað til ég segi við hann:
„Ástin mín, ég hef heyrt þig flytja
skýrari texta en akkúrat núna!“ Þá
sýndist mér læknirinn tárast. Ég
þekkti hann ekki. Hann var bara á
vaktinni. En þetta var bara okkar
heimilishúmor.
Og Helgi heldur áfram þessu við-
móti, það rennur ekki af honum
brosið og hann horfir alltaf beint í
augun á mér og talar. Svo gerir hann
tvær tilraunir til að komast fram úr
rúminu og krafturinn var svo mikill
að hann var hálfstaðinn upp en
læknirinn lempaði hann niður aftur
því hann var allur tengdur við slöng-
ur.
Svo sé ég breytinguna sem verðrn-
á honum og bið Skúla að ná í systk-
ini sín undir eins; það tók ekki nema
örstutta stund. Helgi hélt áfram að
horfa á mig og horfa á mig og allt í
einu var ekki lengur tilfinning í aug-
um hans. Hjúkrunarkonan ætlaði að
loka þeim en ég bandaði henni frá.
Og ég fékk að horfa áfram í augu
hans þangað til ég lokaði þeim sjálf.
Það átti enginn að gera nema ég.
Þegar ég var búin að kúra lengi í
hálsakoti Helga og lufsaðist loksins
til að líta upp þá vantaði klukkima
kortér í tíu. Ég var bara búin að vera
hjá honum í rúman klukkutíma.
Krakkarnir komu of seint en þau
eru svo vel gerð að það fyrsta sem
þau sögðu eftir að hafa grátið var að
ég hefði átt að vera ein með honum
hinstu stundina.
Óbærilegast af öllu er að veslast
upp í langan tíma og svona snöggur
dauðdagi er betri en það. En ég vildi
svo að við hefðum getað talað meira
saman. Um hugtakið dauðann. Hvor-
ugt okkar grunaði að að þessu væri
komið, þrátt fyrir greininguna. Þetta
átti að vera svo einfalt.
Ég fór sjálf i krabbameinsaðgerð
1994. Við höfðum verið í upplestrar-
ferð með Brekkukotsannál um Norð-
urlönd. Bara tvö. Hallgrímur sonur
okkar hafði búið til handrit úr skáld-
sögunni fyrir okkur, klukkutíma
lestur. Við leiklásum þetta handrit
fyrir íslendingafélög á fimm stöðum
á Norðurlöndum í tilefni af lýðveldis-
afmælinu og þegar við komum heim
úr ferðinni fór ég í stóra aðgerð.
Viku seinna mætti ég uppi í leikhúsi
til að æfa Fávitann. Svona einfalt átti
þetta líka að vera hjá Helga.
Myndin sem talaði
Þetta er skrýtið starf. Maður þarf
að skilja svo rækilega á milli sinnar
eigin persónu og persónunnar sem
maður er að leika. Einmitt það veitt-
ist mér svo erfitt núna, vegna þess að
Köttur á heitu blikkþaki fiallar með-
al annars um sama harm og ég var
að hafa fylgt þessu verkefni á enda?
„Nei. Það var það eina rétta.
í haust ákvað ég að fara í líkams-
rækt og hef verið í lyftingum tvisvar
þrisvar í viku siðan. Þetta hefur gef-
ið mér aukinn kraft. Það var líka
ögrun að halda áfram að æfa í Ketti
á heitu blikkþaki og ég hafði mjög
gott af henni sjálf. Þetta voru andleg-
ar lyftingar, og mér líður miklu bet-
ur.“
Helga er ekki að æfa á daginn
núna en hún hefur nóg að gera. Fyr-
ir utan lesturinn fyrir leikritavals-
nefndina les hún mikið af skáldskap
og hefur verið að lesa inn sögur fyr-
ir rás 1. í vetur er hún í inntöku-
nefnd í Leiklistarskóla íslands og
horfir þessa dagana á tugi ungmenna
þreyta þetta mikilsverða próf. Hún
sækir menningarviðburði af kappi,
til dæmis er hún fastagestur í Lista-
klúbbi Leikhúskjallarans og fylgist
vel með leikhúsum borgarinnar.
Hvernig lítur hún fram á veginn
núna?
„Ég stend mig stundum að því að
kviða framtíðinni. Kvíða fyrir að
fara í sveitina, til dæmis. Sá staður
er svo hlaðinn minningum. En ég fer
auðvitað, ekki síst vegna krakkanna.
Við höfum haft svo náið samband
við frændur Helga í Birtingaholti,
það hefur verið svo gaman hjá okkur
alltaf. Ég verð bara að komast yfir
þann hjalla. Bömin mín umvefla mig
- en þó ekki um of!
Þegar maður lendir í þessari
stöðu, vinnandi þessa vinnu, þá er
svo mikill vandi að bera ekki raunir
sínar inn á sviðið. Það var minn
stærsti vandi. Ég er ekki Mútta, hún
er allt önnur kona, afskaplega ólík
mér, að syrgja allt annan mann. En
gallinn er sá að við höfum bara eitt
tilfinningalíf. Við þyrftum að hafa
nokkra skápa!
En ég fann undir lok æfingatímans
að ég var ekki lengur á valdi tilfinn-
inganna. Ég hafði stjórn á því sem ég
var að gera. Ég varð Mútta á svið-
inu.“
-SA
Helgi og Helga í Föngunum í Altona áriö 1964. Fyrir leik sinni í því verki fékk
Helgi silfurlampann en Helga fékk sinn silfurlampa fyrir Heddu Gabler.
Þegar ég hætti að fara í Skálholt á
sumrin fór ég að vinna á fótsnyrti-
stofu sem Þóra Borg frænka mín átti
á Vesturgötu þar sem núna er Kaffi
Reykjavík. Ég hafði þann starfa að
taka til vatn í bala sem fólkið setti
fæturna ofan í áður en það fékk ped-
ikjúr.
Einn daginn kemur kona í fót-
snyrtingu, svartklædd frá hvirfli til
ilja, og ég vísa henni inn eins og vant
var. En ég skil ekki hvers vegna fót-
snyrtidaman, Gauja Björnsson, er
ekki komin og hringi í hana og segi
henni að kona sé búin að bíða eftir
henni í tíu mínútur. „Nú, ég hélt að
það væri engin bókuð á þessum
tíma,“ segir hún hissa. Hún kemur
eins og skot og rýkur inn en snýr
strax fram aftur og segir: „Það er
engin þarna inni, Helga."
Þetta var svipur konu sem hafði
hengt sig í húsinu löngu áður, sagði
okkur gamall maður.
Þarna fór ég að verða hrædd. Ég
hafði aldrei verið hrædd í Skálholti
þó að ég sæi ýmislegt sem aðrir sáu
ekki. Mamma var afskaplega trúuð
kona og hún fór með mig til Andrés-
ar Andréssonar klæðskera sem var
bænheitur maður. Nokkrar heim-
sóknir til hans þvoðu mig af þessu.
En maður getur ekki lokað alveg á
straumana.
að vinna mig út úr. Og mér leið djöf-
ullega framan af. Sumir skildu það af
samstarfsfólkinu, aðrir ekki, sem
ekki var von. Héldu að ég væri svona
óprófessjonal, eða hvað sem maður
kallar það.
Á einni æfingu fór leikstjórinn að
tala um dauðann, eins og sjálfsagt
var. Leikstjóri verður að taka til
meðferðar efni sem verkið flallar
um. Þá sprakk ég. En ég spring ekki
með hávaða og látum, ég verð bara
að fara og fá blautt handklæði og
vera ein með handklæðinu. Mér var
sagt að mótleikari minn, Erlingur
Gíslason, hefði verið fljótur að skilja
hvemig mér leið þá stund.“
- Hvað gerðirðu til að lifa af þenn-
an æfingatíma?
„Þegar ég áttaði mig á að með því
að halda áfram í sýningunni væri ég
kannski að gera nokkuð sem ég ætti
eftir að taka út á sjálfri mér um
langa hríð þá vissi ég að ég yrði að
íhuga vandlega hvort ég vildi halda
áfram eða ekki. Einmitt þegar hér
var komið sögu bauð Hallgrímur
sonur minn mér norður á Akureyri á
frumsýningu á Kossum og kúlissum
sem hann hafði samið. Ég fékk frí á
fimmtudegi til að fara norður og ætl-
aði ekki að koma suður fyrr en á
sunnudag, helst með ákvörðun í far-
teskinu. Það er alltaf gaman að koma
til Akureyrar og ég sá líka Undir ber-
um himni sem Hallgrímur þýddi svo
ég hlustaði á texta eftir hann tvö
kvöld í röð.
Ég hafði með mér mynd af Helga i
sporöskjulöguðum tinramma sem
mér var gefinn og stillti honum á
borðstofuborðið í ibúðinni þar sem
ég gisti.
Á fóstudag hringi ég í Flugfélag-
ið og segist hafa skipt um skoðun
og vilji komast heim á laugaidag-
inn. Ég var hrædd við ófærð og
vildi ekki að það félli niður æfing
mín vegna - ef ég afréði að vera
áfram í sýningunni. Það var upp-
bókað með kaffivélinni sem ég
vildi komast með svo ég var sett á
biðlista þá en bókuð með hádegis-
vélinni.
Ég vaknaði snemma á laugar-
dagsmorgun og von bráðar
hringdi síminn og mér sagt að
sæti hafi verið að losna með kaffí-
vélinni. Úti var besta veður. „Það
er ágætt, þá get ég verið alveg til
þijú,“ segi ég. í sömu svipan fell-
ur ramminn með myndinni af
Helga á hliðina fyrir framan mig
á borðinu. Það kom enginn ná-
lægt henni og engin hreyfing var
á loftinu inni.
„Nei, ég fer með hádegisvélinni,"
segi ég.
Við fengum prýðilegt flugveður en
í kvöldfréttum var sagt að vélin sem
hefði farið frá Akureyri hálfflögur
heföi ekki getað lent í Reykjavík en
lent við illan leik með forsetahjónin
á Keflavíkurflugvelli!"
- Hefurðu fengið fleiri skilaboð?
„Ég fann óskaplega vel fyrir hon-
um þegar ég var að horfa á leikritið
hans Halla á Akureyri. Nærveran
var svo sterk að mér fannst ég heyra
andardráttinn. Líka á frumsýning-
unni. Þó ekki inni á sviði.
Ég var skyggn sem bam en var
losuð við að sjá þegar ég var flórtán
ára. Þegar ég var í sveit í Skálholti
sem stelpa þá var sko flör þar - í
kringum mig! Ég asnaðist til að lesa
Skálholt allt of ung, 7 eða 8 ára, og sá
Ragnheiði og Brynjólf og allt þetta
fólk. Einu sinni hristi Brynjólfur
rúmið sem ég svaf í - það var stórt
með flórum póstum - og hló! Ég
nærðist á þessu gamla drama í Skál-
holti. Svo fékk ég að sýna kirkjuna
og kyrja söguna fyrir gesti. Það var
hryllilega gaman - og svo fékk mað-
ur alltaf nammi!
Á jaröarfarardegi Helga fór Páll á
Húsafelli upp í fjall og fann sér stein
til aö klappa mynd hans í. Erfiöast
var, sagöi hann, að finna nógu breiö-
an stein fyrir hnakka Helga. Til
vinstri viö Helgu og steininn er
mynd af þeim hjónum í hlutverk-
um Kára og Höllu í Fjalla-Ey-
vindi.
DV-myndir ÞÖK
Líkamlegar og andlegar
lyftingar
Þegar ég kom í bæinn frá Akur-
eyri, með hádegisvélinni, hringdi ég
í vin minn, sem er rómaður sálfræð-
ingur, og bað hann um að hlusta á
mig smástund. Við hittumst á sunnu-
daginn og ég sagði honum að ég
stæði frammi fyrir því að tilkynna
það ekki seinna en daginn eftir ef ég
ætlaði að hætta í sýningunni. Þá bað
hann mig að segja sér nákvæmlega
hvað það væri sem ég óttaðist ef ég
hætti.
„Ég óttast mest skert sjálfstraust,”
sagði ég, „og ég hef ekki efni á því.“
„Það er nákvæmlega þetta sem
gerist," sagði vinur minn, sál-
fræðingurinn, „bara alveg
eins og þú orðar þaö. Og
það gerist um leið.“ Við
þurftum ekki að ræða
það frekar.
Nú var bara að
duga eða drepast.
Allur janúar
hafði farið í hel-
víti. Ég hafði
ferigið sáran
verk í magann
þegar erfiða
senan í þriðja
þætti nálgaðist. Ég
hef aldrei upplifað neitt
svona líkamlega vont í
vinnunni. En upp frá
þessu fór allt
að lagast."
- Hef-
urðu séð
eftir
því
>
>