Dagblaðið Vísir - DV - 28.11.1998, Qupperneq 52

LAUGARDAGUR 28. NÓVEMBER 1998 J-lV
t« Qtókarkafli
BÍLASALAN bíll.is
Kafli úr bók Guðjóns Arngrímssonar um íslendinga í Vesturheimi:
Annað Island
Vevð: kr. 2.750.000
e> kr. 2.850.000 LbðturueiwM.
Mál og menning gefur út bókina
Annaö ísland eftir Guðjón Arn-
grímsson. Bókin fjallar um íslenska
samfélagið í Vesturheimi en um
fjóróungur íslendinga bjó á sléttunni
miklu í Ameríku í lok 19. aldar og
liföi œvintýralega uppgangstíma.
Annaö ísland er sjálfstœtt verk í
kjölfar bókarinnar um Nýja ísland
sem kom út í fyrra og hlaut frábær-
ar viötökur lesenda og gagnrýnenda.
*
Afengisdrykkja setti vissu-
lega svip á menninguna í
Winnipeg. Þar voru krár og
klúbbar og nægir viðskiptavinir að
kaupa sér viskíglas. Og ekki vantaði
viskíið eða bjórinn - afurðir kom-
ræktarinnar úti í sveitunum. íslend-
ingar vora að sjáifsögðu ekki vanir
slíku að heiman þar sem menn urðu
helst drukknir á hestbaki eftir að
hafa keypt sér brennivinsflösku í
kaupstaðarferð. Skemmtanalíf ís-
lendinganna í Winnipeg var því ekki
skipulagt með áfengisneyslu í huga
heldur baráttuna gegn henni. Um
aldamótin gengu hinir skemmta-
naglöðu meðal Íslendinga í stúku.
Góðtemplarastúkur íslendinga í
Winnipeg voru á margan hátt dæmi-
gert afsprengi þeirra hræringa sem
Vestur-íslendingar gengu í gegnum.
Rætur stúkncmna voru í senn ís-
lenskar og útlendar: Þær byggðu á
þjóðeminu því í þeim voru aðeins is-
lendingar og starfsemi þeirra mótað-
ist af því sem var að gerast meðal
þeirra. En þær vora einnig hluti hins
kanadíska samfélags, hiuti af heild-
arsamtökum templara vestra og
starfið tók mið af þeim lögum og regl-
um sem stjómvöld vestra settu.
Góðtemplarareglan var alþjóðleg,
átti upptök sín í New York 1851. Hún
var oröin kunn á íslandi þegar stórir
hópar fóru vestur 1886 og 1887. Þar á
meðal voru nokkrir templarar. Þeir
hittu fyrir templara af íslensku bergi
í Winnipeg og til varö fyrsta íslenska
góðtemplarastúkan í Vesturheimi,
Hekla. Ólafur S. Thorgeirsson prent-
ari, sem hafði verið templari á Akur-
SsangYoung Musso
árg. 1993, á frábæru verði.
eyri, veitti henni forstöðu en aðrir
meðal stofnfélaga vora Einar Sæ-
mundsson, Níels Lambertsen, Einar
H. Kvaran og Frímann B. Anderson.
í átta mánuði gekk allt eins og í
sögu, félögum fjölgaði jafnt og þétt og
hcddin voru áfengislaus skemmti-
kvöld sem vöktu athygli langt út fyr-
ir raðir templara. En brátt fór að
bera á deilum og rifrildi og í septem-
ber 1888 klauf um helmingur félaga
sig úr stúkunni og stofnaði nýja,
Skuld. Klofningurinn var eftir línum
sem voru að verða kunnuglegar og
áttu eftir að sjást aftur og aftur síðar:
í Heklu varð eftir hópur sem tengdist
Heimskringlu, fylgdi íhaldsflokknum
og fólk vildi berjast gegn honum með
þessum hætti. í öðru lagi héldu stúk-
umar uppi reglulegu og stundum
vönduðu félags- og menningarstarfl
sem laðaði að jafnvel þá sem gáfu lít-
ið fyrir bindindisbaráttuna. Og svo
var það altalað að allur sá fjöldi
ungra og ógiftra stúlkna sem voru í
stúkunum hefði sitt að segja. Ungir
menn sóttu fundina af kappi, jafnvel
þeir sem vitað var að skvettu í sig
þess á milii. Á fundum í góðtempl-
arastúkum kynntust mörg ung
hjónaefhin í Winnipeg.
Árið 1906 stóð þessi félagsskapur á
hátindi sínum. Þá vora 430 félagar í
Heklu og litlu færri í Skuld. Erjur
Skrúðgangan
Stúkufélögum fór fækkandi á öðr-
um áratug aldarinnar og eftir að
bannlögin vora sett 1916 var megin-
hlutverki þeirra lokið. Árið 1920
voru félagar í stúkunum aðeins um
fjórðungur miðað við það sem mest
var, eða um 200 manns, og meðalald-
urinn hækkaði stöðugt.
íslendingar hættu samt ekki að
skemmta sér. Stærsta hátíð þeirra
var og er enn íslendingadagurinn.
Fyrstu hugmyndir um hann komu
fram rétt fyrir 1890. Jón Ólafsson, þá
nýráðinn á Lögberg, hvatti til þess í
byrjun júní 1890 að halda daginn há-
tíðlegan 2. ágúst til þess að minnast
hátíðahaldanna í Milwaukee 2. ágúst
1874. Þetta varð að veruleika og fyrsti
íslendingadagurinn var haldinn þá
um sumarið.
Það byrjaði ekki gæfúlega því á
fóstudeginum gerði feiknarlegt úr-
helli og allt fór á flot í Winnipeg. En
á laugardagsmorgni var brakandi
þerrir. Brátt urðu götur gangfærar
og um hálftíu safnaðist fólk saman
við lútersku kirkjuna gráu á Nena-
stræti. Þar var íslendingum og gest-
um þeirra skipað í raðir til skrúð-
göngu. Konur fengu margar sæti í
hestvögnum sem leigðir höfðu verið.
Skrúðgangan hélt svo til Victoria
Park, þar sem hátíðin var haldin. Eft-
ir hádegisverð, sem sumir snæddu í
garðinum en aðrir heima, var leikin
tónlist og fluttar ræður. Að því
loknu, þegar nokkuð var liðið dags,
var gengið til veisluborða og íþrótta-
leikir hófust. En þá tók að rigna á ný
og var frekara hátíðahaldi aflýst.
Þessi hátíð vakti mikla athygli í
Winnipeg og þótti glæsileg. Liklega
tóku um 2000 manns þátt í henni og
allir helstu tignarmenn Manitoba og
Winnipeg vora boðsgestir. Næstu
árin og áratugina var íslendingadag-
urinn í Winnipeg einn helsti við-
burður ársins meðal landa í Vestur-
heimi, þótt samsvarandi íslendinga-
hátíðir væra haldnar í flestum ný-
lendum þeirrá. Skipulagið tók mið af
þessum fyrsta degi - fyrst var skrúð-
ganga, síðan íþróttir, þá ræðuhöld og
tónlist og loks gerði fólk vel við sig í
mat og drykk og sté dans. Á hverju
ári er kona sem starfað hefur ötul-
lega að málefnum íslenska samfélags-
ins valin í hlutverk fjallkonunnar.
Stórbygging íslensku góðtemplarareglunnar í Winnipeg sýnir vel fram-
kvæmdagleði og öflugt félagslíf íslendinga í Vesturheimi um aldamótin.
Góðtemplarahúsið var reist á skömmum tíma árið 1906 og tekur salur húss-
ins sex hundruð manns í sæti, svipað og Þjóðleikhússalurinn eftir breyting-
ar. Húsið varð strax miðstöð Vestur-íslendinga í Winnipeg og öilu Manitoba-
fylki og skipti afstaða manna til áfengisdrykkju þar litlu. Teikningin er úr
Lögbergi, öðru aðalblaðanna vestra.
leiðir. Hann var að mörgu leyti vel
gefinn, en einþykkur og uppreisnar-
gjam. Hann gerði alla fúndi og sam-
komur ótryggar með því að vera sí-
fellt að kalla fram í og það á þann veg
að það vakti athygli, kátínu og umtal.
Þetta skartklædda og glaðlega fólk er að borða saman í Viktoríugarðinum í Winnipeg einhvern heitan sumardag á
árunum kringum 1910. Þetta er kirkjulegur félagsskapur og fyrir borðsendanum til hægri stendur einn helsti foringi
Vestur-íslendinga á þeim árum, bæði í andlegum efnum og veraldlegum, séra Jón Bjarnason, prestur fyrsta lúterska
safnaðarins í Winnipeg. Kirkjufélögin voru ein helsta uppistaðan f þjóðlegum félagsskap íslendinga vestra þótt þeir
væru fljótir að skipta sér upp í ýmsar trúdeildir sem áttu í miklum þrætum langt fram eftir öldinni.
Sjálfskiptur, ABS-
bremsur, topplúga,
spólvörn, álfelgur,
geisladískamagasín,
allt rafdrifið, fjarstýrðar
samlæsingar o.fl.
Bílarnir fást með
og án leðursæta.
og stóð að mestu utan Kirkjufélags-
ins. í Skuld vora Lögbergsmenn,
stuðningsmenn Frjálslynda flokksins
og Kirkjufélagsins.
Stúkumar höfðu mikið aðdráttar-
afl. í fyrsta lagi var nokkuð almenn
óbeit á drykkjuskap á þessum tima
milli stúknanna vora gleymdar og
samvinna þeirra hin besta. Meðal
annars byggðu þær saman Góðtempl-
arahöllina við Sargent-stræti það ár,
félagslíf stóð í miklum blóma og stúk-
umar létu gott af sér leiða með ýms-
um hætti. Bygging Góðtemplarahúss-
ins olli ákveönum timamótum. Það
varð samstundis miðstöð félagslífs ís-
lendinga sem þar með fluttist inn í
hjarta hins nýja hverfis suður á slétt-
unni.
Thor J. Brand kynntist þessu fé-
lagslífi íslendinga þegar hann fluttist
til Vesturheims sumarið 1911 og lýs-
ir fyrstu kynnum sínum af því
svona:
Samkoma í góðtemplara-
húsinu
Þegar kom fram í september tók fé-
lagslífið að glæðast að nýju, og oft
vora samkomur, meðal annars í góð-
templarahúsinu. Á þessum samkom-
um vora margir landar, og skemmtu
þeir sjálfir. Þama voru haldnar ræð-
ur, leikið á hljóðfæri og sungið.
Komu bæði fram einsöngvarar, dúett
og kvartett og einnig vora sungnar
gamanvísur og svo var auðvitaö stig-
inn dans. Kaffisala var í kjallara
hússins. Ég minnist sérstaklega einn-
ar samkomu sem haldin var í góð-
templarahúsinu seint í september, en
þar var mikið fiölmenni saman kom-
ið. Hafði verið auglýst í blöðunum
báðum, og brýnt fyrir íslendingum
sem komið höfðu frá íslandi á liðnu
sumri að fiölmenna, og vora þeir sér-
staklega boðnir velkomnir. Þá hafði
verið tilkynnt að aðalræðumaður
kvöldsins yrði Baldvin Baldvinsson
ritstjóri, en hann var þá ritstjóri
Heimskringlu. Baldvin talaði af mik-
illi mælsku og virtist vera eldheitur
þjóðemissinni, og hvatti hann
landana til þess að gæta þjóðemis
síns og glata ekki því besta, sem þeir
hefðu komið með að heiman. Um leið
gagnrýndi hann sitthvað í fari land-
anna, og þó sérstaklega það sem
talist gat skortur á fúllkominni sið-
ferðiskennd. Hann sagði meðal ann-
ars að það væri ömurlegt fyrir ungar
og efhilegar stúlkur að lenda út í gjá-
lífi og eiga svo kannski eftir að drag-
ast með lausaleikskróga. Ég man að
Baldvin sló hnefanum í borðið til
áréttingar þessum orðum sínum. En
um leið kvað við skrækróma rödd af
áheyrendasvölunum: „Mister Bald-
vinsson! Veistu það ekki að það er
meira varið í að vera íslenskt lausa-
leiksbam en enskur hjóna-
bandskrógi!"
Þama heyrði ég í fyrsta sinn í Sig-
urði skóa, sem svo var nefndur, en
réttu nafni hét hann Sigurður Vil-
hjálmsson, og var Austfirðingur að
ætt, en var búinn að dveljast um
skeið í Winnipeg og þar súmdaði
hann skósmíðar. Hann var þegar orð-
inn þekktur maður meðal landanna,
enda fór hann í einu og öllu eigin