Dagblaðið Vísir - DV - 05.05.2001, Blaðsíða 44

52
____________LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001
Tilvera I>V
Skrímsli og
kynjaverur í sjó
- rómantísk náttúrufræði
Sögur um ógurleg sjóskrímsli og
kynjaverur í hafmu hafa fylgt sjófar-
endum allt frá því aó fyrsti maóurinn
meig í saltan sjó og sigldi um hafiö.
Sjórinn er víðáttumikill og ekki skortir
dýpi til að hylja œgilegar ófreskjur fyr-
ir augum manna ár eftir ár, öld eftir
öld.
Skrímslin eru jafn breytileg og þau
eru mörg og segja má aö kynjadýr hafi
sést í hverjum firði á landinu og oftast
fleiri en eitt. Flest skrímslin geta gengið
á land og eiga þaó til að ráðast á menn
og skepnur meö voveiflegum afleiöing-
um.
Sú trú var landlœg aó sjóskrímsli,
hvort heldur þau voru dýr eða andar,
þekktu nafn sitt og kœmu um leið og
þaó varnefnt. Þetta er í anda ramm-
fornar trúar á mátt nafnsins, menn og
tamdar skepnur koma þegar þœr
heyra nafns sins getið og eóli-
legt að álykta sem svo aðrar
máttugar verur geri það
sama. Þaó má til dœmis
ekki nefna nafn hvals til
sjós því undir eins og sjó-
víti er nefnt kemur það og
reynir að granda skipinu.
í Árneshreppi á Ströndum
er fjall sem nefnist Búrfell en
til sjós er þaó œtíó nefnt Matar-
fell. Sé það kallað sínu rétta nafni á
sjó kemur búrhvalur og rœóst á skipió.
Hærra en Heimaklettur
Gísli biskup Oddsson segir frá þvi í
íslandslýsingu sinni Undur íslands að
einu sinni hafi verið stór sjóormur við
Vestmannaeyjar. Gísli hefur eftir
áreiðanlegum heimildum að ormurinn
hafi reist hausinn svo hátt upp í loftið
að mönnum virtist hann fara yfir
Heimaklett sem er hæstur um 280
metrar. Ellefu fiskiskip munu hafa
verið hætt komin í viðureign við orm-
inn og líklega öll farist ef ekki hefði
komið til sögunnar steypireyður sem
skundaði þeim til bjargar. Steypireyð-
urin er svo dásamlega sköpuð af guði
og náttúrunni að hún vemdar báta fyr-
ir þessum manndráps ókindum. Hval-
urinn bar sigur af óvættinni eftir harð-
ar sviptingar og rak hana langt frá Eyj-
unum og hefur hún ekki sést þar síð-
an.
Eitrað á annarri hliðinni
Samkvæmt íslandslýsingu P.H.
Resen em nokkur skrímsli við landið.
Árið 1347 kom upp úr hafi ófreskja
sem var á stærð við tum eða kastala
og fómst öll skip sem vom nærri.
Resen segir einnig frá ófreskju sem
rak á fjöru við Guðmundarlón árið
1397. Skrímslið hafði eitt auga á bak-
inu og var kjötið af annarri hliðinni
eitrað. Um eitt hundrað manns átu af
því vegna hungursneyðar og dóu sam-
dægurs. Þeir sem átu af hinni hliðinni
kenndu sér aftur á móti einskis meins.
Þá mun hafa skotið upp skrímsli úr
sjó skammt frá strönd landsins árið
1569. Ekki lýsir Resen sköpulagi þess
en ófreskjan mun hafi gefið frá sér svo
Trítónar og sírenur
Skrímslin hafa hendur en fingurnir eru samtengdir með
þunnri himnu eins og fuglafit. Andlit þeirra er hræðilega
Ijótt, munnurinn útglenntur, kinnarnar hangandi og svipur-
inn illúðiegur.
hræðilegt hljóð að
allir sem heyrðu
fylltust skelflngu.
Sæslöngur
Sé tekið mark á gömlum sögum eru
i hafmu svo stórar sæslöngur að eng-
inn hefur hugmynd um stærð þeirra
Sagt er að slöngumar hafi stundum
ráðist á skip og brotið þau meö allri
áhöfn. Sæfarendur hafa í gegnum ald'
imar verið mjög hræddir við slöngum-
ar og til em gamlar myndir sem sýna
menn æða stjómlaust í sjóinn þegar
þær beina gapandi gini og báandi
glymum að þeim. Slöngumar mylja
skipin á milli skoltanna eða hringvefla
sig utan um þau, leggja skipin saman
og mylja í smátt.
Dala-Rafn
Á 14. öld bjó á Úlfsdölum við Siglu-
fjörð bóndi sem hét Rafn. Hann var
mjög ríkur og ákafur veiðimaður. Einu
sinni sendi hann vinnumenn sína til
seladráps út á ís en þegar þeir vom
komnir áleiðis sýndist þeim óveður i
aðsigi og snera til baka.
Þegar þeir komu heim skammaöi
Rafn þá heiftarlega og fór sjálfur af stað
með syni sína út í ísinn. Brast á
vonskuveður og týndust þeir úti á isn-
um.
Skömmu eftir dauða Rafns sást grið-
arstórt skrímsli á sjónum við Úlfsdali.
Töldu menn það vera Rafn afturgeng-
inn og kölluðu skrimslið Dala-Rafn.
Skrímslið sést endrum og sinnum und-
an illviðmm. Stundum líkist það hval
með tveimur kryppum en öðmm
stundum er það líkast löngu tré eða
hnyðju.
í einni sögu er sagt að Dala-Rafn sé
lengsta skepnan á jörðinni og að ekkert
kvikindi hafa verið jafn langt síðan líf
kviknaði á jörðinni.
Steypireyöur til bjargar
Ellefu fiskiskip munu hafa verið hætt komin í viðureign við orminn og lík-
lega öll farist ef ekki hefði komið til sögunnar steypireyður sem skundaði
þeim til bjargar.
Sæslanga
Áriö 1347 kom upp úr hafi ófreskja sem var á stærð við turn eða kastala og
fórust öll skip sem voru nærri.
Margt býr í hafinu
Sjóskrímsli hafa stundum ráðist á skip og brotið þau með allri áhöfn.
Skrímslin mylja skipin á milli skoltanna eða hringvefja sig utan um þau,
leggja skipin saman og mylja í smátt.
Ormar og glópagull
I Ferðabók Ólafs Olavíusar frá 1780
segir að í austanverðri Papey í Múla-
sýslu sé flatur klettur við sjóinn sem
heitir Ormabæli. Það orð fór af klett-
inum að í honum væri að finna gull og
að ormur gætti þess. Hollenskur skip-
stjóri sem hét Kumper mun hafa fælt
orminn úr bæli sínu með fallbyssu-
skotum svo hann kæmist yfir gullið.
Sagt er að ormurinn hafi hrakist inn á
Hamarsfjörð og sýni sig þegar stórvið-
burðir eru í vændum, líkt og Lagar-
fljótsormurinn. Olavíus kannaði sög-
una um gullið en um glópagull var að
ræða.
Húöln slétt eins hvelja
í Patreksfirði mun vera stórt sjó-
skrímsli sem nefnist Niðrilega og
kemur upp í nokkra klukkutíma á sjö
ára fresti. Skrímslið er rúmlega 300
metra langt, svart á litinn með tvo háa
hnúka upp úr hryggnum þegar það
svamlar um fjörðinn. Skrokkurinn er
þaravaxinn, úfinn og óhrjálegur. Sagt
er að skrímslið hafi lítið um sig en
dæmi em um að það hafi grandað
skipum.
Samkvæmt sjónarvottum sést
stundum sjóskrimsli í Bolungarvík.
Það er á stærð við tvo stóra og háfætta
hesta. Hausinn er langur, mjór og
trjónumyndaður og gengur beint fram
úr mjóslegnum skrokknum. Tennurn-
ar em stórar en augun lítil og græn.
Húð er slétt eins hvelja, hryggurinn
boginn og halinn langur og digur.
Skrímslið er gráflekkótt á litinn og
rennilegt í vatni.
Ognir undirdjúpanna
Til eru óteljandi sögur um skrímsli sem ráðast á skip og báta. Án efa hafa
óþekkt sjávardýr kynt undir ímyndunaraflinu og tekið á sig kynjamyndir í
þoku og hafvillu.
Hafmenn og meyjar
í íslandslýsingu sinni segir Oddur
Einarsson frá tvenns konar skrímsl-
um sem að hluta til em í mannsmynd.
Sum skrímslin hafi vöxt karlmanns-
líkama, alskeggjað höfuðið er keilu-
laga eins og það beri biskupsmítu.
Hálsinn og herðamar eru eins og á
manni en fyrir neðan geirvörtur er
eitthvað sem likist trégjörðum eins og
beykjar girða með tunnur. Önnur
hafa sköpulag kvenmanns. Þau hafa
kvenhöfuð með sítt hár, háls og herð-
ar og konubrjóst. Neðri hluti líkam-
ans endar á sporði. Þessi skrímsli
hafa hendur en fingumir eru sam-
tengdir með þunnri himnu eins og
fuglatær. Andlit þeirra er hræðilega
ljótt, munnurinn útglenntur, kinnam-
ar hangandi og svipurinn illúðlegur.
Oddur bætir við að þessi kvikindi
reki upp ógurlegt öskur eða harma-
kvein þegar þau fara frá skipunum og
að sjómenn dragi af þeim iyrirboða.
Ef ófreskjunar snúa sér að skipinu
um leið og þær halda burt óttast skip-
verjar að það boði skaða og flýta sér í
land. Snúi skrímslin aftur á móti frá
skipinu þegar þau fara verða sjó-
mennirnir hughraustir og telja sér
borgið. Hann segir að sjómenn taki
einnig mark á því hvernig skrímslin
leika sér með fisk. Ef ófreskjurnar ota
fiski að skipinu og kasta slori i það
telja sjómennimir úti um sig. Éti
skrímslin aftur á móti fiskinn eru
þeir óhræddir og telja það góðs viti.
Oddur dregur þá ályktun að
skrímsli séu sömu trítónar og sirenur
og sáust við landið árin 1305 og 1328
samkvæmt annálum.
Skrímslafjörður
Guðmundur nokkur í Naustvíkum
á Ströndum sagðist hafa séð fótspor
eftir sjóskrímsli í fiörunni við Naust-
vík í kringum 1925. Sporin voru vel
afmarkaðar kringlóttar og djúpar
holur. Naustvíkurbóndinn sagðist
ekki hafa séð skrímslið sjáft en taldi
sporin engu að síður vera eftir slíka
skepnu. Til er svipuð saga frá Víga-
nesi í sömu sveit. Bæöi Naustvík og
Víganes em við Reykjarfiörð sem
stundum var kallaður Skrímslafiörð-
ur.
Árið 1770 rak á land í Kálfafells-
fiöru skepnu sem var tæpir tveir
metrar á lengd og álíka gild og mað-
ur. Hún var ferfætt og líktust fætum-
ir rollufótum, rófan var stutt. Höfuð-
ið var líkast mannshöfði. Kvikindið
var með stórt og ljóst hreistur um all-
an skrokkinn og skömðust hreistur-
plöturnar hver við aðra. Þær vom
þykkar og harðar viðkomu. Hvorki
hundar né hræfuglar komu nálægt
skrímslinu og lá það í fiörunni þar til
því skolaði út aftur.
Einu sinni reið maður i æðarvarp
úti í eyju í Húnaflóa. Þegar hann var
á leið í land aftur tók hestur hans að
ókyrrast. Maðurinn reyndi að róa
hestinn þar til hann sá skrímsli
koma upp úr sjónum. Hann var með
haglabyssu og skaut á ófreskjuna en
henni brá ekkert við það né fældist.
Skrímslið elti manninn á hlaupum í
land en hann komst undan. Seinna
lýsti hann því sem gráu á litinn með
átta fætur og virtist honum hom-
kennd trjóna standa fram úr því.
Oþekkt kynjaskepna
Áriö 1569 sást við landið ófreskja
sem gaf frá sér hræöileg óhljóö og
allir sem heyrðu það fylltust
skelfingu.
Kynjamyndir í þoku og
hafvillu
Hugmyndafluginu eru lítil takmörk
sett. Án efa hafa óþekkt sjávardýr
kynt undir imyndunaraflinu og tekið
á sig kynjamyndir í þoku og hafvillu.
Kannski eru skrímslin útdauð vegna
ofveiði eða halda sig til hlés og ef til
vill em enn til undraskepnur sem
hegða sér eins og skímslið Rafur og
breyta sér í allra kvikinda líki.
-kip@fr.is