Dagblaðið Vísir - DV - 11.01.2003, Blaðsíða 38

42
Helgorbloö 3DV LAUGARDAGUR II. JANÚAR 2003
Pílagrímsför Ásdísar
Fyrir nokkrum vikum komu út hjá Hinu
íslenska fornritafélagi Biskupa sögur II.
Ritstjóri verksins erJónas Kristjánsson
en útgáfuna annaðist Ásdís Egilsdóttir.
Helgarblað DV ræddi við Ásdísi um hina
íslensku dgrlinga, alþjóðlega strauma í
miðaldabókmenntum og Ijósið á hinum
mgrku miðöldum.
rangar. Nútímamenn eru sífellt að skapa miðaldirnar,
fræðimenn eða skapandi rithöfundar - hvort sem þær
eru rangar eða ekki. Hver kynslóð beinir ljósinu því
að mismunandi stöðum á þessum „myrku“ miðöldum
og birtir nýjar áherslur. í þessu ljósi finnst mér það
mjög áhugavert sem íslenskir rithöfundar eru að fást
við um þessar mundir. Þeir skapa fyrir okkur heim
miðalda og gera það á mjög ólíkan hátt.“
ísland í alþjóðlegu samhengi
Bókmenntirnar hafa átt stóran þátt í að skapa ímynd
þjóðarinnar. Hvernig finnst þér staða arfsins vera í dag?
„Við notum arfinn ekki í sjálfstæðisbaráttu eins og gert
var áður fyrr. Það er mjög áhugavert að skoða hvernig
við tókum inn alþjóðlega menningu á miðöldum og löguð-
um að okkar menningu. Þetta er ekki síst forvitnilegt fyr-
höfðingja vegna staða- og siðferðismála. Mér fannst
spaugilegt að sjá að þegar íjallað var um útgáfuna i Morg-
unblaöinu var fyrirsögnin: Biskupasögur á frilluöld. Ég
legg alls ekki áherslu á þessi mál í verkinu en tveir ís-
lenskir sagnfræðingar hafa nýlega gert þeim prýðileg
skil, Magnús Stefánsson og Auður Magnúsdóttir. Ég hef
hins vegar rannsakað þessar sögur með hliðsjón af helgi-
sqguritum og því sem kalla má helgar ævisögur og eru
ævisögur manna sem urðu ekki dýrlingar en eru ævin-
lega mótaðar af helgisögunni. í þessum sögum er persónu-
leiki manna aukaatriði. Áhersla er lögð á að sýna þessa
menn sem hluta af fyrir fram þekktri heild: þannig verð-
ur hver öörum líkur. Að sögn eru þetta lítillátir menn
sem voru námfúsir í æsku, svo mjög að þeir léku sér helst
ekki. Þegar kom að þvi að kjósa biskup báðust þeir und-
an af litillæti. Öll ævi þeirra verður síöan mótuð af þess-
ari hefð. Um þetta fjalla ég nánar i sérstökum inn-
gangskafla í I. bindi Biskupa sagna sem kemur út á þessu
ári.
En það kemur líka fyrir venjulegt fólk og það er aðal-
lega í jarteinunum. Ég held að hvergi sé hægt að komast
eins nálægt venjulegu íslensku fólki á miðöldum og í
þessum sögum. Jarteinasögur snúast um kraftaverk og í
þeim er aðalatriðið að greina frá því hvemig fólk hafi
fengið bót meina sinna fyrir tilstilli guðs en fyrir meðal-
göngu dýrlings. í gegnum kraftaverkin kynnumst við að-
stæðum fólks; sjáum það við vinnu sína og á heimilum.
Flestar segja frá veikindum eða slysum en einnig skiptir
veður miklu máli. Við tuðum enn yfir veðrinu en þá
skipti það meira máli því öll lífsafkoma var háð því að vel
viðraði. Þá kemur dýrlingurinn til hjálpar viö að vinna
nauðsynleg verk. í nærmyndum af körlum, konum og
börnum fáum við góða mynd af daglegu lífi og hugsunar-
hætti."
Blindir fá sýn og daufir heyra
„Fyrsti íslenski dýrlingurinn gerir kraftaverk sem
staðfesta að hann sé sporgöngumaður Krists. Jarteinir
hans tengjast spádómum urn Messías og fyrstu krafta-
verkum hans: haltir munu ganga, blindir fá sýn og dauf-
ir heyra. Það er sagt frá kraftaverkum Þorláks í lifanda
lífi en samkvæmt hefðinni er ekki gert mikið úr þeim.
Það er ekki fyrr en dýrlingurinn er allur og hefur fengið
meðalgönguhlutverk milli manna og guðs að óhætt er að
tala um jarteinir. Þær fyrstu verða við beinaupptöku og
þegar jarteinir eru lesnar upp. Við beinaupptöku Þorláks
biskups læknast maður með tréfót og þegar jarteinir eru
lesnar upp fær blindur sýn og heyrnarlaus heyrn.
Það er gaman að því að í Hungurvöku gerir ísleifur
biskup líka kraftaverk. Hann læknar óða og svo er sagt að
hann hafi blessað öl: ef ölgerð misheppnaöist þá lagaðist
ölið við blessun hans. Það gerði Þorlákur lika. Krafta-
verkin enduróma því lækningar Krists og má hugsa sér
að ölblessunin geti minnt á frásögnina af brúðkaupinu í
Kana. Hungurvaka, Þorláks saga og Páls saga mynda sam-
fellda sögu Skálholts. Þegar staður eignaðist dýrling var
það ekkert smáræöi: strax var hafist handa við ritun sögu
hans á latínu og móðurmáiinu. Þessir stóratburðir höfðu
í för með sér að saga biskupsstólsins var rituð frá upphafi
líkt og gert var í Evrópu á þessum tíma. Þannig var upp-
hafið helgað. Og hvernig er hægt að helga upphafið betur
en með því að sýna að fyrsti biskupinn, ísleifur, gerði
kraftaverk hliðstæð fyrstu kraftaverkum Krists.
Þekktar eru sagnir af pílagrímum á þessum tímum sem
leituðu sér lækninga á biskupsstólunum eða þökkuðu fyr-
ir veitta hjálp. Sögumar voru því mikilvægar fyrir ímynd
staðanna og kannski má sjá þarna upphafið að menning-
artengdri ferðaþjónustu. Það er kannski svolítið verald-
legt að kalla pilagrímaferðir þessu nafni en trúin og
menningin eru þó alltaf systur."
Skemmtilegra að vera á leiðinni
Hver eru svo næstu verkefni?
„Þegar einu verki er lokið þýðir ekkert annað en setja
á fulla ferð áfram. Ég er reyndar byrjuð á því að setja
saman efni í bók á ensku um íslenska dýrlinginn með inn-
gangi um kristnitökuna, kristna landnámsmenn og siðan
biskupana þrjá: Þorlák, Jón og Guðmund. í Jóns sögu hef
ég meðal annars verið að rannsaka myndmál sem byggt
er á aðferðum í minnistækni miðalda. Einnig mun ég
fjalla um einsetumanninn Ásólf alskik sem segir frá í
Landnámu og einsetukonuna Hildi á Hólum sem er eina
kvendýrlingsefnið sem finnst í okkar textum. Þá fjalla ég
um Hrafn Sveinbjarnarson en saga hans hefur mörg ein-
kenni helgisögunnar svo það gæti hafa verið áhugi á að
gera hann að dýrlingi. Menn lögðu oft mikið á sig til að
markaðssetja sinn dýrling og glæsilegasta dæmið um það
er heilagur Jakob í Santiago de Compostela en leiðin til
hans var ein fjölfarnasta pílagrímaleið á miðöldum. Þá
leið fór Hrafn Sveinbjarnarson."
Þannig að þú ert að leggja upp í pílagrímafór með dýr-
lingum íslands?
„Já. Og það er oft miklu skemmtilegra að vera á leið-
inni en vera komin á áfangastað."
-sm
Þú segir frá því í formála að áhugi þinn á Þorláki
helga hafl fyrst kviknað í gegnum sönginn.
„Já, það er nú oft svo að fólk fær á unga aldri skila-
boð sem það skilur ekki strax eða skilja má nýjum
skilningi siöar. Var ekki sagt við rithöfundinn Balzac
þegar hann fór í fyrsta sinn að heiman að hann ætti að
muna að vera duglegur að skrifa. Hann var það svo um
munaði. I mínu tilfelli var það Róbert A. Ottósson sem
vakti hjá mér áhuga á heilögum Þorláki og efni kring-
um hann en sem menntaskólastúlka söng ég í kór sem
Róbert stjórnaði. Löngu síðar, þegar Þorlák bar á góma
í framhaldsnámi mínu, rifjuðust þessi kynni upp fyrir
mér.“
Ekkert sérlega myrkar miðaldir
Skrásetjari Hungurvöku nefnir hana svo þar sem til-
gangur ritunarinnar er að vekja hjá lesandanum hung-
ur eftir meiri fróðleik. Hefur Hungurvaka vakið hung-
ur hjá þér?
„Hún hefur gert það og líklega helst þegar ég var að
hefja framhaldsnám að nýju eftir svolítið hlé. Mig
langaði þá að kynnast bókmenntum sem höfðu ekki
verið miðsvæðis í mínu námi. Ég var fyrst og fremst
forvitin að kynna mér betur bókmenntir eins og heil-
agra manna sögur og biskupasögur. Reyndar fjallaði
fyrsta námskeiðið sem ég sat í framhaldsnámi um
biskupasögur og því má segja að nú fyrst sé ég að klára
- og kominn tími til.“
Það er oft talað um hinar myrku miðaldir en þú hef-
ur verið þar með annan fótinn í nokkum tíma.
„Ég ánetjaðist þessum tíma strax og hef ekki litið
mikið þaðan síðan. Mér finnst þessar aldir heldur ekk-
ert sérlega myrkar. Margar líflegar og skemmtilegar
bókmenntir urðu til á þessum tímum.
Það er endalaust hægt að skoða miðaldir í nýju ljósi;
maður þarf aö sjá ljósið, taka eftir skininu og hvert má
beina þvi. Það er líka gaman að sjá hversu mikil vakn-
ing er hjá ýmsum bestu rithöfundum þjóðarinnar til
að endurskapa eða skapa ný verk úr þessum efnivið.
Umberto Eco mun hafa sagt að hver og einn geri sér
sínar hugmyndir um miðaldir og þær séu venjulega
„Ég held að hvergi sé hægt að komast eins nálægt
venjulegu íslensku fólki á miðöldum og í þessum
sögum. Jarteinasögur snúast um kraftaverk og í
þeim er aðalatriðið að greina frá því hvernig fólk
hafi fengið bót rneina sinna fyrir tilstilli guðs en fyr-
ir meðalgöngu dýrlings. f gegnum kraftaverkiu
kynnumst við aðstæðum fólks; sjáum það við vinnu
sína og á heimilum,“ segir Ásdís Egilsdóttir dósent
en hún annaðist útgáfu á öðru bindi Biskupa sagna.
DV-mynd Hari
ir okkur nú á tímum alþjóðavæðingar. Ég hef áhuga á að
fjalla um ísland í alþjóðlegu samhengi."
Er það ekki svo að í rannsóknum á íslenskum miðalda-
bókmenntum var lengi horft á ísland sem einangrað
svæði?
„Þegar ég hóf nám var fyrst og fremst fjallað um íslend-
inga- og konungasögur, Eddukvæði og dróttkvæði en öðru
var þokað til hliðar. Ég var hins vegar forvitin að kynn-
ast öðrum bókmenntum frá þessum tíma og við það öðl-
ast maður skemmtilegri heildarsýn á þetta tímabil. Ég
skoðaði því þýöingarbókmenntir og þær bókmenntir sem
skapaðar voru hér á landi fyrir áhrif af því sem flutt var
inn. Þar á meðal er það verkefni sem ég hef nú lokið við
og langar að halda áfram með.“
Samband við venjulega íslendinga
Hvernig skera biskupasögur sig úr þegar þær eru born-
ar saman við þau fomrit sem þekktari eru?
„Það hefur aldrei verið auðvelt fyrir venjulega íslend-
inga að samsama sig aðalpersónum biskupasagnanna,
biskupunum sjálfum sem eru. heilagir menn. Markmið
sagnanna var engu aö síður að skapa góða fyrirmynd til
eftirbreytni. Mikilvægt er í þessu sambandi að minnast
þess að flestar biskupasögur eru skrifaðar inn í fyrir fram
mótaða hefð. Þær sem segja frá helgum mönnum fylgja
fóstu frásagnarmynstri sem þekkt var um allan hinn
kristna heim.
Sagnfræðilegur áhugi hefur lengi verið á Þorláks sögu
en aðallega á þeim hlutum sem greina frá deilum hans við