Dagblaðið Vísir - DV - 26.05.2003, Blaðsíða 15
15
MÁNUDAGUR 26. MAÍ 2003
X>V____________________________________________________________________________________________Menning
„Ég get byrjað upphaf-
inu þegar Philip Pullman
hitti ritstjórann sinn á
kaffihúsi og tilkynnti hon-
um að nœst œtlaði hann
að skrifa Paradísarmissi
fyrir börn á 1200 síðum í
þremur bindum, “ segir
dr. Anna Heiða Pálsdótt-
ir, þýðandi hinna víð-
kunnu bóka, Gyllta átta-
vitans, Lúmska hnífsins
og Skuggasjónaukans.
„Ritstjóranum fannst
ótrúlegt að hœgt vœri að
skrifa slíkt verk fyrir
börn en Philip sagðist
œtla að nota sér stórbrot-
inn bakgrunn Paradís-
armissis Miltons og þá
dramatísku atburði sem
þar gerast, og taldi að
börn gœtu alveg notið
þess að lesa um slíkt -
jafnvel kannað mörk lífs
og dauða. “
Þetta þriggja binda skáldverk
breska rithöfundarins Philips
Pullmans hefur komið út á ís-
lensku undanfarin þrjú ár. Það
fjallar um stúlkuna Lýru silfur-
tungu og ævintýralegar ferðir
hennar um aðskiljanlega heima til
að freista þess að koma í veg fyrir
að hin myrku öfl nái yfirhöndinni
í veröldinni. Þessar bækur þykja
með bestu barnabókum sem út
DV-MYND ÞÖK
Dr. Anna Helða Pálsdóttir
Börn geta notiö þess að lesa um
stórbrotna atburöi.
fylgjur eru oft í dýralíki og hegð-
un þeirra segir til um persónu
manneskjunnar sem hún fylgir.
Og þama var blessunarlega auð-
velt að þýða fyrirbærið!"
í lokabindinu Ijóstrar
Pullman því upp að við höfum
öll fylgjur, í okkar heimi hafi
þær bara orðið ósýnilegar.
Reyndar kennir hann okkur í
persónu Mary Malone að „sjá“
fylgjumar okkar, kynnast þess-
um hluta af okkur sjáifum sem
við höfum bælt.
Og úr því Mary var nefnd þá
er freistandi að spyrja Önnu
Heiðu um hina undarlegu
Múlefa sem hafa hjól á fótunum
og rana. Hvaðan koma þeir?
„Pullman sagði frá því í fyrir-
lestri sem ég sat í Englandi
hvernig hugmyndin að hjóla-
fólkinu þróaðist. Hann var á
göngu með syni sínum þegar
þeir fóru að ræða um hvernig
væri ef næsta stig í þróun mann-
eskjunnar yrði það að hún fengi
beinlínis hjól neðan á iljarnar.
Einu sinni vorum við með rófu,
hví gætum við ekki fengið hjól!“
Af jörðu ertu kominn
Anna Heiða var fegin því þeg-
ar hún kynntist bókunum fyrst
að vera doktorsnemi í barnabók-
um, þess vegna gat hún leyft sér
að leggja nótt við dag við lestur-
inn án þess að finnast hún vera
að taka tíma frá alvöru vinnu.
Það var svo alger tilviljun að
hún fór að tala um bækurnar
við Hildi Hermóðsdóttur sem þá
Paradísarmissir fyrir börn
- dr. Anna Heiöa Pálsdóttir segir frá þríleik Philips Pullman um ævintýri Lýru silfurtungu
hafa komið í háa herrans tíð og hinar einu sem
jafnast á við Hringadróttinssögu J.R.R. Tolki-
ens. Enda hafa sömu aðilar og gerðu bíómynd-
ir eftir hinu mikla verki Tolkiens keypt rétt-
inn á bókum Pullmans og munu taka til við að
kvikmynda þær um leið og Hringadróttinssögú
er lokið.
Fullorðnir hafa ekki síður nautn af þessum
bókum en böm og unglingar; heimspekingur-
inn og blaðamaðurinn Gunnar Hersveinn
skrifaði til dæmis í umsögn sinni um lokabind-
ið í Morgunblaðinu: „Þríleikur Pullmans er
múrbrjótur; bækumar þrjár eru ekki aðeins
handa unglingum og fantasíulesendum, heldur
eru þær einnig afar góðar fyrir jarðbundna les-
endur og fullorðna. Þær rjúfa múra aldurs,
tíma og flokkunar." Og Katrín Jakobsdóttir
sagöi hér í DV í umsögn um Lúmska hnífinn:
„Heimsmyndin gefur höfundi færi á að skapa
nýstárlega umræðu um heimspeki, guðfræði
og eðlisfræði. ... Hið illa er ekki einlitt og auð-
skilgreinanlegt heldur margbrotiö afl með ólík-
ar birtingarmyndir. Allt þetta krefst því tölu-
verðra pælinga af hálfu lesanda og ljóst að
þessar bækur eru einkum ætlaðar eldri böm-
um, unglingum og fullorðnum.“
Margklofinn heimur
Philip Pullman var þekktur og vinnsæll
bamabókahöfundur áður en hann varð heims-
frægur fyrir þríleikinn um Lýru. Hann hafði
verið barnakennari og þrátt fyrir óhemju vin-
sældir þrileiksins heldur hann sig við að
skrifa fyrir börn. Hann er afar skipulagð-
ur höfimdur sem handskrifar allan texta
sinn. Á hverjum degi skrifar hann þrjár
stórar línustrikaöar síður og endar hvern
vinnudag á fyrstu setningu á fjórðu síðu.
Þá hættir hann, hversu vel sem gengur, til
að tæma ekki brunninn, og það sem eftir
er dagsins gerir hann allt annað en að
skrifa.
„Pullman byggir þessar bækur að
mörgu leyti á sömu reglum og gilda í vís-
indaskáldsögum," segir Anna Heiða.
„Hann vinnur úr hugmyndum vísinda-
manna og sýnir það sem hugsanlega getur
verið eða orðið. Menn hafa sett fram til-
gátur um aðra heima og klofning raun-
veruleikans; þetta nýtir Pullman sér því
þríleikurinn gerist í mörgum ólíkum
heimum sem liggja hver upp að öðrum.
Lýra og Will búa til dæmis bæði í Oxford en
það er ekki sama borgin, á einhverju stigi hef-
ur hún klofnað og helmingamir tekið ólíkri
þróun. Will býr í Oxford okkar tíma, Lýru borg
minnir um margt á fýrri tíma.“
Sál, líkami og andi
Glöggt má finna í Bókum Pullmans hve víð-
lesinn hann er og hvað hann er vel heima í æv-
intýrum, þjóðsögum og goðsögmn frá norður-
slóöum, þar á meðal norrænni goðafræði og ís-
lendingasögum. Eitt af því sem heillar lesand-
ann strax í upphafi sagnabálksins eru fylgjum-
ar sem allir hafa í heimi Lýru. Þessar fylgjur
eru breytilegar meðan manneskjan er ung en
festast svo í ákveðnu líki. Til dæmis er fylgja
frú Coulter, móður Lýru, gullinn api en fylgja
Asríels lávarðar, foður Lýru, er snjóhlébarði.
Fylgja Lýru er ómótuð og tekur breytingum
eftir geðbrigðum stúlkunnar. Fylgjur eru auð-
vitað kunnar úr íslenskum þjóðsögum og enn
er trúin á þær lifandi meðal eldra fólks; hefur
Pullman þetta þaðan?
„Pullman vill ekki tala mikið um hvaðan
hann hafi hugmyndir, en orðið sem hann not-
ar yfír þetta á ensku, „dæmon“, er komið úr
forngrísku og þýðir „sál“,“ segir Anna Heiða.
„Hann byggir persónur sínar upp á þrískipt-
ingunni sál, líkama og anda, eins og hann ræð-
ir nokkuð í þriðju bókinni, og notar sér mjög
skemmtilega hugmyndina um sálina sem er
utan við líkamann. En úrvinnsla Pullmans
minnir óneitanlega á íslenska þjóðtrú þar sem
Anna Helða ásamt rithöfundlnum Phlllp Pullman
Honum er hryllilega illa viö allan oþinskáan boöskaþ í bókum.
var barnabókaritstjóri hjá Máli og menningu
og nýbúin að fá fyrstu bókina endursenda frá
þýðanda sem treysti sér ekki í verkið. En
Anna Heiða hikaði ekki. Var samt ekki hrika-
lega erfitt að þýða þessar bækur?
„Jú, sum atriðin voru snúin,“ segir Anna
Heiða hógvær, „sérstaklega þau sem eru á
mörkum hins raunverulega. Ég var svo heppin
að fá að vera í sambandi við Philip meðan ég
var að vinna að þýðingunni og til dæmis þurfti
ég oft að spyrja hann hvort hann hefði fundiö
orð upp sjálfur eða hvort þau væru tO í mál-
inu. Orðið „sraf * yfir duftið sem allt snýst um
er hans smíði, svo dæmi sé tekið. Reyndar var
margt í sambandi við duftið ansi erfitt. Það er
„dust“ á ensku og ég byrjaði á að kalla það ryk,
en þegar ég kom svo að tilvitnun í Biblíuna -
„dust to dust“ - sá ég að það gengi ekki. Þó gat
ég heldur ekki kallað það , jörð“, samanber „af
jörðu ertu kominn", og ekki heldur mold,
þannig að duftið varð ofan á. Samt hefði verið
skemmtilegt að kalla það ryk af því við tölum
um englaryk og geimryk.
En vinnan við þýðinguna var afskaplega
skemmtileg," heldur hún áfram. „Einhver
hafði verið smeykur um það þegar átti að gefa
bókina út hér að strákar myndu síður lesa
hana vegna þess að söguhetjan væri stelpa, en
mér frnnst snjallt hjá Philip að hafa kvenhetju.
Og það hefur ekki fælt stráika frá. Lýra er nógu
sterk til að höfða bæði til stráka og stelpna."
Bara trúa á hið góða
- Þú nefndir Paradísarmissi áðan -
hver finnst þér vera boðskapur eða til-
gangur Pullmans með þessu verki?
„Hann vill sjálfur ekki sjá boðskap í
bókum,“ segir Anna Heiða. „Honum er
hryllilega illa við ailt slíkt. Hann hefur
til dæmis gagnrýnt Narníubækur C.S.
Lewis harðlega fyrir predikanir. Hann
. vill fyrst og fremst hvetja börn og ung-
linga til að hugsa sjálfstætt og trúa á hið
góða. Þó að fólk trúi ekki á guð, hvaða
nafni sem hann nefhist, þá vill hann að
það trúi á eitthvert gott afl. Hann vill
heldur ekki að menn sætti sig við óþol-
andi aðstæður í þessu lífi vegna þess að
eitthvað betra taki við hinum megin. Hið
góða afl sem stýrir okkur vill ekki að við
lifum í meinlætum heldur eigum við að
lifa lífinu lifandi. Njóta hvers dags.“
Blýhólkurinn opnaður
Sunnudaginn fyrir viku leiklásu
nemendiir leiklistardeildar Lista-
háskóla íslands rúmlega þrítugt
verk Svövu Jakobsdóttur, Hvað er
í blýhólknum? Þetta var hluti af
metnaðarmikilli Vorhátíð Listahá-
skólans í Hafnarhúsinu sem enn
stendur.
Leikfélagið Gríma frumsýndi
Hvað er í blýhólknum? árið 1970
með Bríeti Héðinsdóttur í aðalhlut-
verki. Fyrir unga konu á þeim
árum, eins og umsjónarmann
menningarsíðu, var sýningin, og
þó einkum textinn, alger opinber-
un. Með beinskeyttri lýsingu sinni
á hlutskipti kvenna i íslensku
samfélagi, allt frá frumbemsku til
elliára, hafði það djúp áhrif - ekki
aðeins á alla einstaiklega sem það
sáu heldur þjóðfélagið í heild. Það
var til dæmis ein meginundirstaða
undir Rauðsokkahreyfinguna sem
stofnuð var sama ár og hafði
ómæld áhrif á hugsanagang al-
mennings.
Svava segir hér sögu einnar
dæmigerðrar íslenskrar samtíma-
konu sinnar, Ingu, og dregur fram,
í samtölum, eintölum og upplestri
úr Gagni og gamni, reglugerðum
og öðrum ritum, viðtekin viðhorf
samfélagsins gagnvart henni. Inga
er bókhneigð stelpa og gengur vel
í bóklegum fógum í skóla. Hún
giftir sig og eignast barn og meðan
hún er að vinna fyrir eiginmann-
inum í námi sér samfélagið aumur
á henni og leyfir barninu að vera
á barnaheimili. En þegar hann er
búinn í námi er barninu hent út af
bamaheimilinu og menntunarleið
Ingu þar með lokað. Þegar fyrir-
vinnan bregst seinna er Inga á
upphafsreit.
Þær breyttu viöhorfum
Svava Jakobsdóttir og
Bríet Héöinsdóttir.
Fyrst og fremst var auðvitað
gott að heyra hvað predikun
verksins er úrelt. í leikritinu er
málið ekki sömu laun fyrir sömu
vinnu og jöfn aðstaða tÚ allra
starfa heldur einfaldur réttur
kvenna til náms og vinnu, þótt
þær séu giftar og eigi böm.
Grimnskólinn hefur líka breyst.
Grátlega fyndið atriðið um prjón-
aða þvottapokann sem kennarinn
rekur upp jafnharðan gerist ekki
lengur og ekki er lengur gert upp
á milli kynja í handavinnukennslu
eða matreiðslu.
En ekki hefur allt breyst. í verk-
inu er lesið upp úr ferðamanna-
bæklingnum Iceland in a hurry
eða „ísland í flaustri“ eins og
Svava þýðir heitið. Þar hljóöar ein
ráðleggingin svona: „Go to Hress-
ingarskálinn. Popular for girl-
watching in the evening." Hress-
ingarskálinn er að vísu liðinn und-
ir lok, en enn þá gera menn út á
íslenskar stúlkur.
Matthew Barney
Það er sérstakt gleðiefni að
bandaríski myndlistarmaðurinn
Matthew Bamey skuli setja upp
sýningu í Nýlistasafninu í Reykja-
vík og ástæða til að hvetja alla
sem áhuga hafa á nútímamyndlist
til að skoða hana. Einnig verða
kvikmyndirnar fimm í Cremaster-
hringnum (sem mun vera lengri
en Niflungahringur Wagners)
sýndar í Regnboganum fram til 1.
júní.
Undanfarið hafa safngestir og
gagnrýnendur vestanhafs og aust-
an staðið agndofa frammi fyrir
hugmyndaauðgi Bameys og frum-
legum útfærslum hans. Nú getum
við sjálf séð.