Dagblaðið - 11.03.1981, Side 20

20
DAGBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 11. MARZ 1981.
i
Menning
Menning
Menning
Menning
I
BRETAR SEILAST TIL VALDA
V.

Sólrún sýnir hins vegar fram á, að
Cable hafi verið sendur til íslands að
frumkvæði brezka flotamála-
ráðuneytisins í því skyni að afla upp-
lýsinga um siglingu óvinaskipa undan
ströndum landsins og viðkomu þeirra
i íslenzkum höfnum. En einnig hafi
flotamálaráðuneytið viljað fylgjast
með þvi, hvort Þjóðverjar gerðu
tilraunir til að koma upp kola- og
tundurduflabirgðum á íslandi.
Afskipti Cable af verzlunar-
viðskiptum íslendinga hófust hins
vegar ekki að marki fyrr en í marz
1915, þegar livor styrjaldaraðilinn
um sig hafði hert á aðgerðum til að
stöðva siglingar til hins. Var það
síðan aðalviðfangsefni Cable að
fylgjast með útflutningsverzlun ís-
lendinga og koma í veg fyrir, að
bannvörur bærust Þjóðverjum.
Margvísleg vandkvæði voru á þvi
að framfylgja þessu útflutnings-
eftirliti; komust Bretar að þeirri
niðurstöðu, að happadrýgst yrði að
gera viðskiptasamning við
íslendinga, sem veitti Bretum rétt til
að líta eftir útflutningi frá landinu.
(DB-mynd Bj. Bj.)
Sólrún B. Jensdóttir
ísland ó brosku vakJasvæði 1914—1918.
Sagnfræðirannsóknir 6
Sagnfræðistofnun Háskóla (slands og Bókaút-
gáfa Menningarsjóös.
Reykjavfk 1980.
í riti þessu setur höfundur sér það
markmið að gera úttekt á sam-
skiptum Breta og íslendinga á heims-
styrjaldarárunum fyrri, 1914—18.
Þessar þjóðir höfðu reyndar átt
margt saman að sælda undangengnar
aldir og fyrir heimsstyrjöldina áttu
Bretar nokkurra verzlunarhagsmuna
að gæta auk þeirra, sem voru
bundnir við ftskveiðar. En þegar
styrjöldin brauzt út, var Ijóst að
ísland skipti Breta meira máli en
áður, sem meðal annars má marka af
því, að þeir sendu út hingað sérstak-
an ræðismann. Sá hét Eric Cable.
Koma hans til Íslands vakti mikla
athygli oe umtal; veltu menn því
l'yrir sér, hvort Brelar væru að undir-
búa tö' ii Ubiuls. < .thle tókst þó að
sannfæra ineiin um, að svo væri
ekki. — En hveri va þá erindi
Cable?
Sú skoðun liefur lengst af verið
ríkjandi og styðsl einktm við um-
mæli Þorsteins Gíslasonar í ritinu:
Þættir úr stjórnmálasógu íslands
1896—1918, að Cable hafi verið
falið það verkefni að hafa eftirlit með
öllum viðskiptum íslendinga.
hin fyrsta, en örugg vitneskja er ekki
fyrir hendi.
Meginatriði samningsins voru í
fyrsta lagi þau, að Islendingar skuld-
bundu sig til aðábyrgjast, að öll skip,
sem sigldu með vörur frá íslandi
kæmu við í brezkri höfn til eftirlits.
— í öðru lagi var íslendingum
heimilaður frjáls útflutningur til
Breta, bandamanna þeirra og hlut-'
lausra ríkja, sem áttu ekki landamæri
að Þýzkalandi. Sérákvæði voru um
Danmörku.
Þá voru ennfremur í 2. gr.
samningsins ákvæði um forkaupsrétt
Breta að þeim vörum, sem tækist
ekki að selja annars staðar en í bann-
ríkjunum.
Deilur um framkvæmd
samningsins
Ekki gekk framkvæmd
samningsins snurðulaust; urðu all-
miklar deilur um skilning á 2. gr.
Itans. Ísienzka sljórnin laldi sig
standa við allar skuldbindingar sínar
mcð því að afla lagaheimildar til
nauðsynlegra ráðstafana til að fram-
fylgja ákvæðum hans, m.a. með
selningu reglugerðar, er legði stranga
refsingu við því að láta úr höfn án
skuldbindingar um viðkomu í Brel-
landi til eftirlits.
Hius vegar hefðu islendingar verið
iregir til að setja reglugerð, sem
skvldaði kaupnienn til að bjóða Brel-
iiiii' vitrur. sem þeir hefðu þegar
ákveðið að selja til bannríkjanna.
Þeir hefðu einungis skuldbundið sig
lil þess að Iryggja, að öll skip kæmu
við í brezkri höfn.
Cable taldi lúlkun íslenzku stjórn-
arinnar of frjálslega, en lögfræði-
legur ráðgjafi utanríkisráðuneytisins
var hins vegar á ntáli Íslendinga unt,
að viðskiplasaniningurinn 1916 rifli
ekki samningum, sent íslenzkir kaup-
menn hefðu þegar geri áður en
viðskiptasamningurinn var undiirit-
aður.
Ekki er það skýrl setti skyldi i uni-
fjöllun höfundar, hvert hafi verið
viðltorf íslendinga til þess, Itvorl
setja bæri í reglugerð, að skylt væri
að bjóða Bretum vörur, sem ekki
liefði verið ákveðið að selja lil bann-
Viðskiptasamningur
við Breta 1916
Bretar og íslendingar gerðu nú
með sér viðskiptasamning 1916 alger-
lega án atbeina Dana. Þetta var
mikilvægur áfangi í sókn íslendinga
til sjálfstæðis og þvi merkisatburður í
sögu þeirra, sem hefur þó lítt verið
gelið í sagnaritum. Hclgi P. Brient
greinir frá honum i ritgerð i Eim-
reiðinni 1938 og Agnar Kl. Jónsson í
Stjórnarráðssögu sinni 1969. En í
öðrum ritum, þ.á m. almennum yfir-
litsritum og kennslubókum, er
samningsgerðarinnar 1916 naumast
eða alls.ekki getið.
Það er því mjög þarft verk að
greina jafnrækilega frá samningnum
og höfundur gerir.
Hún telur ástæðurnar fyrir því að
Bretar haft fallizt á viðræðurnar í
fyrsta lagi hafa verið fullvissa þeirra
um, að Danir hefðu ekki kjark til að
gera samning við íslendinga, sem
væri andstæður hagsmunum Þjóð-
verja. í annan stað hefðu Bretar ekki
viljað flækja viðskiptaviðræður
sínar við Dani með því að bæta
íslenzkum málaflokkum ádagskrána
og loks hafi Bretar talið auðveldara
að fást við óreynda íslendinga en
Dani. Allar kunna þessar skýringar
að vera góðar og gildar — einkum þó Sólrún B. Jensdóttir sagnfræöingur og dóttir hennar.
—
Bók
menntir
Sigurður Líndal
ríkja, þegar samningur var undirril-
aður. — Er frásögnina Itelzt að skilja
svo, sem islendingar hafi ekki heldur
talið sér það skylt, en þá er villandi sú
áherzla, sent lögð ei á tregðu íslend-
inga til að setja reglugerð um þær
vörur, sem þegar hefði verið ákveðið
að selja til bánnrikjanna.
Bretar fengu þó vilja sínum fram-
gengt um, að sett yrði reglugerð, sem
skyldaði íslendinga til að bjóða Bret-
um allar vörur sínar til kaups — hót-
uðu útflutningsbanni til íslands ella.
Þá getur höfundur þess, að Danir
hafi um síðir mótmælt þessari
samningsgerð, sem þeir höfðu þó
hingað til látið afskipta- og á-
tölulausa. Var danska stjórnin knúin
til þess sakir ámæla, sem hún sætti í
dönskum blöðum fyrir að hafa látið
Breta komast upp með að sýna
Íslendingum yfirgang og fyrirspurnar
frá sænsku stjórninni um það, hvort
það samrýmdist stöðu íslands innan
ríkisins, að íslendingar gerðu sjálfir
samninga við erlend ríki.
Togarasala 1917
Síðan lýsir höfundur áhrifum
styrjaldarinnar — hertri kafbátasókn
Þjóðverja og yfirvofandi vöruskorti
á íslandi, endumýjun viðskipta-
samningsins við Englendinga 1917 og
áhuga bandamanna á að kaupa
togara Íslendinga.
Viðsjárvert var að selja þessi
mikilvægu framleiðslutæki úr landi
og var því sala bönnuð með lögum.
Frökkum tókst þó að festa kaup á tiu
togurum — eða helmingi togara-
flotans — og Alþingi veitti til þess
sérstaka undanþágu. Bretar sýndu
áhuga á að kaupa þá tíu, sem eftir
voru, en leyfi fékkst ekki.
Sú hefur lengi verið ríkjandi
skoðun, að Íslendingar hafi verið
þvingaðir til þessara viðskipta — en
verðið hafi kaupendur ákveðið.
Höfundur lt^ðir rök að því, að
málum hafi reyndar verið á allt
annan veg farið: togaraeigendur hafi
verið óðfúsir að selja, enda hátt verð
í boði, skipin gömul og úrelt, óvíst
um útgerð þeirra og ólíklegt, að
Itærra verð fengist fyrir skipin síðar.
Allar eru röksemdir höfundar gögn-
unt studdar og sannfærandi. Þótl
örðugl sé að sanna, að alls engum
þvingunum hafi verið beill, er ljóst,
að allt of mikið hefur a.nt.k. verið
gert úr þeim.
íhlutun um
innanlandsmál
Höfundur greinir frá beinni
íhlutun Breta um innanlandsmál
íslands 1917, er þeir kröfðust þess,
að fjórir starfsmenn vitamálaskrif-
stofunnar yrðu látnir hætta störfum
vegna samúðar við málstað
Þjóðverja. Er svo að skilja frásögn
hennar, að tveir hafi verið látnir
hætta störfum: yftrverkfræðingur og
aðstoðarverkfræðingur — en þetta
hefði höfundur raunar mátl laka
afdráttarlausar fram — en tveir,
tækniteiknari og skrifstofumaður,
fluttir til annarra starfa. Þá var enn-
fremur stöðvarstjóra gas-
stöðvarinnar, Borkenhagen að nafni,
vikið úr því starfi að kröfu Breta. —
Notuðu Bretar viðskipta- og siglinga-
þvinganir til að fá vilja sínum
framgengt. Ekki er ljóst, hvers vegna
höfundur nafngreinir ekki starfs-
menn vitamálaskrifstofunnar, sem
hlut áttu að máli, úr því að stöðvar-
stjóri gasstöðvarinnar er nefndur
með nafni.
Fyrr i bókinni er það haft eftir
James, syni Cables, að faðir hans
hafi fengið starfsmann símslöðvar-
innar til að brjóta lögskipaðan trún-
að með því að láta honum i lé afrit af
skeytum lil og frá þýzka kjörræðis-
inaiinimim um ferðir þýzkra skipa.
Og I lafnl irðing einn fékk hanri lil
að fara iiin borð i þýzk skip til að
kanna, livori þar iteru tundurdufl.
— Er því Ijóst, að ekki hefur liingað
lil neilt verið ofsagl i sagnaritum um
atliafnasemi Cable, sbr. iimmæli
Þorsteins Gíslasonar:.......(Hann)
réði ýntsa menn í þjónustu sina og
krafðisl eflirlils með öllum vörusend-
ingum og skeytasendingum frá sim-
slöð landsins.”
Fullveldi íslands
viðurkennt
í lok ritsins ræðir höfundur áhrif
þessara miklu samskipta við Breta á
samband íslands og Danmerkur,
einkum fullveldisviðurkenninguna
1918. Þau telur hún einkum óbein:
Dregið hafi úr viðskiptum við Dani
og íslendingar hafi haldið áfram að
stýra viðskiptamálum sínum, þótt
Danir færu annars með utanríkis-
mál. Við þetta hafi sjálfstæðiskennd
íslendingaeflzt.
Annars telur höfundur, að Bretar
hafi sem minnst viljað skipia sér af
sambandi íslands og Danmerkur, en
lagt á það áherzlu, að Þjóðverjar
næðu hér ekki itökum. Innlimun
íslands hafi því ekki verið á dagskrá,
enda hefði slíkt hakað Brelum óvild á
Norðurlöndum. — Höfundur hefði
hér mátt vekja athygli á því, að með
hlutleysisyfirlýsingunni 1918 hafi
Bretar fengið þá tryggingu, sem þeir
töldu sig þurfa, svo að frekari
aðgerðir hafi verið óþarfar.
í lokakafla bókarinnar greinir
höfundur svo frá síðasta viðskipta-
samningnum við bandamenn, sem
gerður var 1918.
Um áhrif styrjaldarinnar almennt
er niðurstaða höfundar sú, að hún
hafi ekki valdið íslendingum
verulegum búsifjum, nema helzt
1917. Vöruskortur aldrei orðið
verulegur og verðlag á útflutnings-
vörum hækkað framan af, þótt
breyting yrði árið 1917. Loks hafi
hún víkkað sjóndeildarhring ís-
lendinga og aukið þeim sjálfstæði og
sjálfstraust.
Traust rít
í riti þessu styðst höfundur að
langmestu leyti við óprentaðar
heimildir. Viðfangsefnið er mjög
skýrt afmarkað og höfundi teksl að
leiða margt nýtt í ljós. Allt efnið
virðist tekið traustum tökum og má
fastlega vænta, að það verði um lang-
an aldur undirstöðurit. Ritháttur
höfundar er hins vegar
þyrrkingslegur, svo að ritið verður
ekki jafnskemmtilegt aflestrar og
efni hefðu staðið til.
Sigurður Líndal.