Vísbending - 20.12.1996, Blaðsíða 29

V
ÍSBENDING
Talsmaður efnahagsfrelsisins
Jónmundur Guðmarsson stjórnmálafrœðingur fjallar um Ludwig von Mises
Ludwig von Mises
Lud wig von Mises er án efa einn merkasti hagfræðingur
þessarar aldar, þótt ekki sé hann eins kunnur og
lærisveinn hans frá Austurríki, Friedrich von Hayek.
Von Mises fæddist 29. september árið 1881 í pólsku borginni Lemberg (nii
Lvov) sem þá tilheyrði keisurum Habsborgarættarinnar í Austurríki. Að loknu
stúdentsprófi nam hann lögfræði við Vínarháskólaog laukdoktorsprófi íþeirri
grein laust eftir aldamótin, árið 1906. Að því loknu starfaði hann um skeið í
austurríska dómsmálaráðuneytinu en sneri sér eftir skamma viðdvöl að hag-
fræðilegum og heimspekilegum viðfangsefnum sem hann helgaði síðan alla
krafta sína á langri starfsævi. Er nasistar höfðu hrifsað völd í Þýskalandi og
gerðu sig líklega til að innlima Austurríki í hið þýska ríki taldi von Mises
hyggilegast að að flytjast til Sviss. Þar kenndi hann við Alþjóðlega viðskipta-
háskólann í Genf og var hann á þessum árum á lista nasista yfir „óæskilegar
persónur“ vegna stjórnmálaskoðana sinna og þess að í æðum hans rann gyð-
ingablóð. í upphafi styrjaldarinnar árið 1939, flýði von Mises ásamt konu sinni
Margit, sem hann hafði þá nýlega gengið að eiga, til Bandaríkjanna. Þar hóf
hann kennslu í hagfræði við New York-háskóla og hélt þeirri iðju áfram til
dauðadags, árið 1973. Mun von Mises raunar þegar á námsárum sínum hafa
þekkt til hagfræði, enda voru markalínur á milli hagfræði og lögfræði ógleggri
við evrópska háskóla þá en nú.
Mannvísindi halda nafninu á lofti
Megináhugaefni von Mises áfræðasviðinu voru einkum tvíþætt. Aðferðir
á sviði mannvísinda, svo og það sem öðru fremur hefir haldið nafni hans
á lofti, en það er greining ólíkra hagkerfa. Fljótt á litið virðist hér um harla
óskyld viðfangsefni að ræða. Þegar betur er að gætt, eru náin tengsl á milli
skoðana von Mises á aðferðum mannvísinda og kenninga hans um hagkerfi. í
meginatriðum svipar afstöðu von Mises til skoðanna nemanda hans við Vínar-
háskóla, Hayeks. Meginmunurinn á hugmyndum þeirra erþó sá að Hayek, sem
var einnig lögfræðingur að mennt, hefir í síðari verkum sínum horfið aftur á vit
lögfræðinnar þótt báðir hafi þó umfram allt getið sér orð á sviði hagfræðinnar.
Eru þeir gjarnan taldir fræguslu afsprengi Vínarskólans svonefnda í hagfræði.
Hagfræðihefð Vínarskólans er sprottin úr ákveðnum straumhvörfum sem urðu
í hagfræði á seinni helmingi nítjándu aldar. Um það leyti var farið að leggja
megináherslu á hinn huglæga þátt virðis og verðmyndunar, þ.e. áeftirspurnina.
Áður hafði virði og verðmyndun byggst á framboðshliðinni, að kostnaður eða
fyrirhöfn við framleiðslu vöru ákvæði verð hennar. Þannig var hið svokallaða
sannvirði eða réttláta verð kirkjufeðranna ákveðið sem sanngjörn þóknun fyrir
kostnað og fyrirhöfn framleiðenda og seljenda. Áþekk hugsun liggur að baki
virðiskenningu klassísku hagfræðinganna en hún varð að vinnuverðmætiskenn-
ingu þeirra Davids Ricardos og Karls Marx.
Virðiskenningin
Það sem markaði þessi tímamót í
hagfræðinni varaðááttundaára-
lug nítjándu aldar settu þrír hagfræð-
ingarfram huglægu virðiskenninguna
þótt ekki væru þeir í tengslum hver við
annan. Hagfræðingar þesssir voru
Bretinn William Stanley Jevons, sviss-
neski prófessorinn Leon Walras og
Austurríkismaðurinn Carl Menger.
Klassísku hagfræðingarnir höfðu talið
að það sem væri sameiginlegt vöru og
þjónustu væri að vinnu og fyrirhöfn
kostaði að láta þetta í té. Þetta gerði
síðan mögulegt að meta þessi gæði á
sameiginlegan mælikvarða, þ.e. til fjár.
Með huglægu virðiskenningunni var
orsakatengslunum snúið við. Sam-
kvæmt henni er það sameiginlegt öll-
um gæðum, sem ganga kaupum og söl-
um, að \ræv {'u\\nægjwnaimleguni þöif-
um. Það er ekki vinnan, sem liggur að
baki öflunar gæðanna, sem gerir þau
verðmæt, heldur sá eiginleiki að full-
nægja mannlegum þörfum. Ohætt er
að telja Menger föður Vínarskólans.
Auk þeirra von Mises og Hayeks var
Eugen von Böhm-Bawerk einna þekkt-
astur höfunda skólans en hann var um
tíma fjármálaráðherra Austurríska
keisaradæmisins og prófessor í Vín.
Nokkur munur var þó á kenningum
Vínarskólans annars vegar og þeirra
Walras, Jevons og lærisveina þeirra
hins vegar, þar sem Vínarskólinn
skýrði ekki aðeins virði á huglægan
hátt, heldur líka kostnað þótt ekki sé
rúm til að rekja það hér.
29