Frjáls verslun - 01.08.1963, Qupperneq 4

tich, Ford stofnar til bílaframleiðslu sinnar,
Thomas Mann skrifar kaupmannasögu sína,
Buddenbrooks, og Wells söguna um fyrstu geim-
ferðina til tunglsins og Max Weber ritið um sið-
fræði protestantismans og anda kapitalismans.
Farið er fyrsta vélknúna flugið, loftskeyti hefj-
ast og Einstein setur fram afstæðiskenningu
sína, San Francisco ferst í landskjálfta og eldi.
— Það er ekkert sjáanlegt samband milli at-
burðanna — þetta minnir okkur aðeins á um-
hverfið í sögunni og andrúmsloftið.
Um upphaf íslenzkrar heildverzlunar er það
að segja, að hugmyndin virðist hafa legið í loft-
inu meira eða minna ljós, áður en athafnasam-
ir brautryðjendur hófust handa um framkvæmd-
ir. Heildverzlun O. Johnson & Kaaber var stofn-
uð í Reykjavík 1906. Garðar Gislason hafði
stofnað íslenzka umboðsverzlun í Leith 1901,
útibú í Reykjavík 1903 og fluttist heim hingað
1909. Sambandskaupfélag íslands var stofnað
1907. Ríkið hafði viðskiptaráðunaut erlendis um
skeið, frá 1909. Verzlanir eru ekki sundurliðað-
ar 1 hagskýrslum fyrr en 1911. Þá eru hér 16
heildverzlanir og 500 smásöluverzlanir. Á ár-
unum kringum stofnár stórkaupmannafélags-
ins eru þær orðnar um 80, en aðrar verzlanir
rúmlega 1000. Tveimur árum eftir stofnun þessa
félags er talið að um hálft fimmta hundrað
manna vinni við heildverzlanir, nær 270 manns
við kaupfélög og um 2300 manns við ýmsar smá-
söluverzlanir og auk þess 223 menn við banka,
vátryggingu og miðlarastörf.
Heildverzlun þykir nú annarsvegar svo sjálf-
sagt fyrirbæri og nauðsynlegt starf, en hefur
hinsvegar, einkum fyrr meir, dregizt svo oft inn
í opinberar deilur og pólitísk átök, að mönnum
hættir við að gleyma því, hversu mikilsverð
nýung og áhrifarík það var í raun og veru, þeg-
ar heildverzlun hófst hér.
Það var hennar átak, sem gerði íslenzka verzl-
un alinnlenda og þjóðlega, felldi hana að ís-
lenzkum þörfum, safnaði arði hennar í íslenzkt
þjóðarbú, gerði vöruval hér æ fjölbreyttara og
ruddi síðan íslenzkum afurðum braut út um
víða veröld.
Þó að verzlunarfrelsi kæmist á að fullu upp
úr miðri seinustu öld (1855), var miðstöð ís-
lenzkrar verzlunar lengi enn í Kaupmannahöfn,
fyrst og fremst af því að þar var heildsalan fyr-
ir landið, og enganveginn hagfelld alltaf. En
ýmsar nýungar til úrbóta komu fram — pönt-
unarfélög, Gránufélagið o. fl., en sum urðu aft-
ur með tímanum hálfdanskar heildsölu’'. Jón
Sigurðsson hafði sí og æ hamrað á nauðsyn þess
að „ísland þarf og á sjálft að vera miopunktur
sinnar eigin verzlunar; íslenzkir kaupmenn ættu
sem flestir að hafa aðsetur í landinu og hjálpa
oss til að styðja það og koma því á fætur“. Og
hann bætti því við, að „stjórn landsins og al-
þingi á að róa að því öllum árum, að þeim (kaup-
mönnunum) sjálfum verði það einnig hagnað-
ur, og að öllum þeim hindrunum verði burt rutt,
sem fyrir því standa“. Hann taldi meira að segja
æskilegt, að nokkrir kaupmenn, „sem skynsam-
astir væru og landinu hollastir", yrðu kosnir á
þing, því að allur hagur landsins væri undir því
kominn, að verzlunin væri 1 sem beztu lagi.
Það tók samt langan tíma að gera verzlunina
íslenzka. Félag kaupmanna í Reykjavík hét
Handelsforeningen framundir aldamót og fund-
argerðir voru skrifaðar þar á dönsku fram und-
ir 1880. í upphafi verzlunarfrelsisins voru 32 af
58 fastaverzlunum hér eign kaupmanna, sem
sátu erlendis og margar hinar voru einnig út-
lendar að meira eða minna leyti.
Rétt fyrir aldamótin, þegar skilnaðarhug-
myndin er að brjótast fram, segir Þorsteinn
Gíslason í grein: „íslenzkir kaupmenn sitja enn
í Danmörku og enginn þeirra ver því fé, sem
þeir græða á verzlun sinni í landinu, til neinna
fyrirtækja hér, heldur þar“.
Þetta breyttist ekki fyrr en með tilkomu ís-
lenzkrar heildverzlunar. Uppúr aldamótum fór
hlutfallið að breytast: 82 innlendar verzlanir
móti 12 útlendum og nokkrum árum eftir stofn-
un þessa félags eru allar verzlanir hér á landi
orðnar íslenzkar.
Það á að setia upphaf íslenzkrar heildverzl-
unar á sinn rétta stað í sögu og þróun þessarar
aldar með og uppúr heimastjórninni.
Mörgum stoðum var rennt undir það nýja
þjóðfélag, sem þá var að rísa. í efnahags- og
framkvæmdamálum koma þar til innlend
stjórn, ný bankastarfsemi, sæsími og landssími,
vélbáta- og togaraútgerð, auk hinnar innlendu
heildsölu og annarrar eflingar verzlunarinnar
og stofnun Verzlunarskólans. Þá er að nefna
kaupfélögin og vaxandi greiningu stórverzlana
í sérverzlanir, t. d. Thomsens magasin, sem var
í 20 deildum, fljótlega upp úr aldamótum.
4
FltJÁ LS VERZLON