Helgarpósturinn - 21.09.1995, Blaðsíða 10

FlMIVniJDAGUR 2L SEPTEMBER1995
Önnur vinsæl kenning hefur verið sú að við
fall kommúnismans hafi Björn „misst glæpinn",
hann hafi tapað óvininum sem hann studdi sig
við og þá hafi þeir dottið hvor um annan þver-
an, hann og Árni Bergmann. Ásgeir Sverrisson
blaðamaður, sem starfaði með Birni á Morgun-
blaðinu, segir af og frá að k'aldastríðið sé árátta
sem Björn er heltekinn af: „Ég sé ekki að hann
hafi lent í neinu hugmyndafræðilegu tómarúmi
eftir kaldastríðið. Hann var náttúrlega geysimik-
ill andstæðingur kommúnismans; þetta var íde-
ólógísk barátta sem hann tók þátt í, herferð sem
fór meðal annars fram á síðum Morgunblaðsins.
Andstæðingar Björns geta haft á þessu sínar
skoðanir en þeir sem jafna honum saman við
McCarthy hafa ekki lesið sögubækurnar sínar,
það er svívirðileg samlíking. Þetta voru atburðir
sem ég held hann hafi séð fyrir og það er mikil
della að hann hafi orðið fyrir einhverju áfalli
þegar kommúnisminn féll.“
Leiðin langa í utanríkisráðuneytið
Það er óumdeilt að Björn Bjarnason hefur
mikla þekkingu á alþjóðamálum, hann hefur
skrifað greinar um öryggismál í erlend fræðirit
og er meðlimur í Intemational Institute ofStrateg-
ic Studies, virtri stofnun sem fjallar um slík efni.
FAÐIR OG SOMJR
„Það sem mótar manninn er náttúrlega sér-
kennilegt allt saman. Hann er sonur sénís og
fær uppeldi í samræmi við það. En þetta mun
hafa verið ástríkt heimili, þrátt fyrir að karlinn
væri sérkennilegur á marga lund. Það voru ríkar
væntingar gerðar til hans, sem hann reynir af
fremsta megni að standa undir. En ég held að
hann hafi ekki verið alinn upp í metorðagirnd,
heldur miklu fremur ábyrgðartilfinningu sem
hafi mótað hann mjög mikið.“
Andrés Magnússon.
Mörgum kynni að þykja svo augljóst efni í utan-
ríkisráðherra einkennilega sett í menntamála-
ráðuneytinu. Flestir telja enda að Björn hafi
lengi stefnt á utanríkisráðuneytið. Kaldastríðs-
orðsporið sem af honum fer gæti máski orðið
honum til trafala á leiðinni þangað; samstarfs-
flokkum sjálfstæðismanna gæti þótt hann of ein-
BANDAMAÐURIMN BJÖRN
„Björn var formaður utanríkisnefndar seinni
hluta seinasta kjörtímabils. Ef allt hefði verið
með felidu hefði Björn átt að vera nánasti sam-
starfsmaður utanríkisráðherra. Reynsla mín af
því samstarfi er sú að ber er hver að baki sem á
Björn að bandamanni. Það kenndi mér að þeir
sem nú stýra Sjálfstæðisflokknum hafa ekki enn
lært þá list að deila völdum með öðrum. Hall-
dór á eftir að komast að því.“
Jón Baldvin Hannibalsson.
dreginn til að þeir kæri sig um að fá hann í emb-
ættið.
Á tíma síðustu ríkisstjórnar var Björn lykil-
maður í mótun utanríkisstefnunnar, á seinni
hluta kjörtímabilsins var hann formaður utan-
ríkisnefndar og hann var helstur hvatamaður að
því að ísland gerðist aðili að Vestur-Evrópusam-
bandinu — mörgum þótti það fráleitt ráðslag,
en í ljósi breyttrar vígstöðu í heiminum verða
nú fáir til að gagnrýna þá ákvörðun. Undir lok
starfstíma stjórnarinnar sinnaðist Birni og Jóni
Baldvini Hannibalssyni, einkum í Evrópumálum,
og virtist um tíma sem milli þeirra væri fullur
fjandskapur. „Ef allt hefði verið með felldu hefði
Björn átt að vera nánasti samstarfsmaður utan-
ríkisráðherra. Reynsla mín af því samstarfi er sú
að ber er hver að baki sem á Björn að banda-
manni. Sú reynsla kenndi mér að þeir sem nú
stýra Sjálfstæðisflokknum hafa ekki enn lært þá
list að deila völdum með öðrum,“ segir Jón
Baldvin.
Varnarliðssveitaútspil Björns vakti mikla
furðu. Margir hafa gert því skóna að þarna hafi
ráðherrann hreinlega misst fótanna, eða að
minnsta kosti varpað þessu fram á kolvitlausum
tíma. „Mig grunar raunar að þetta hafi verið eins
konar flassbakk aftur í fortíð Björns þegar hann
var einn af helstu haukum kaldastríðsins,“ segir
Össur Skarphéðinsson. En þeir sem telja að Björn
hafi hlaupið á sig vanmeta kannski klókindi
hans í pólitík. í fyrsta lagi er vel hugsanlegt að
stofnun varðsveita njóti mun meira fylgis en
menn hyggja — kannski ekki síður til að aga
þjóðina til verka en verja landið — og í öðru lagi
er bent á að hér sé Björn f raun að sýna Halldóri
Ásgrímssyni í tvo heimana; „að taka framfyrir
hendur utanríkisráðherra til að sýna hver valdið
hefur, hver það er sem í rauninni er utanríkis-
málasérfræðingur þjóðarinnar númer eitt, tvö
og þrjú“, eins og einn viðmælandi blaðsins orð-
ar það.
Samherjar Björns hafa þó á þessu miklu ein-
faldari skilning. Óli Björn Kárason, ritstjóri Við-
skiptablaðsins, segir: „Umræðan um heimavarn-
arlið endurspeglar hugmyndir Björns. Honum
svíður hversu við íslendingar erum upp á aðrar
þjóðir komnir í varnarmálum. Hann vill að við
tökum meiri þátt í þeim og telur beinlínis að það
sé ein af forsendum þess að við séum lýðfrjáls
Þjóð.“
Bjöm brosir
Um Bjarna Benediktsson er sagt að að hann
hafi verið einþykkur stjórnmálamaður, oft
óþarflega tortrygginn og jafnvel hefnigjarn. Víst
er þó að Bjarni mýktist með árunum, en það var
varla fyrr en á seinni hluta ferils síns að hann
varð sá landsfaðir sem hann er gjarna talinn nú-
orðið. Eðlilega hefur Björn fengið mót af föður
sínum og raunar er sagt að þegar ísland var hálf-
lamað eftir brunann 1970 hafi orðið ljóst hversu
mikill persónustyrkur og sjálfsagi bjó í þessum
unga manni.
TORTRYGGM
„Það eru fáir sem mér hefur gengið verr að
nálgast sem persónu, mér fannst hann alltaf
tortryggja mig og kann enga skýringu á því. En
þá fór ég að heyra útundan mér að menn fram-
arlega í Sjálfstæðisflokknum kvörtuðu undan
þessu sama, svo það voru fleiri í sömu stöðu.
Það gæti semsagt reynst honum erfitt að um-
gangast fólk sem pólitíkus."
Atli Rúriar Halldórsson.a
Hannes Hólmsteinn telur að á síðustu árum
hafi Birni tekist að losna undan því álagi að vera
sonur Bjarna Benediktssonar en það hafi verið
honum ákveðin byrði áður fyrr; hann hafi orðið
„frjáls af föður sínurn". En líkt og Bjarni á yngri
árum hefur Björn tæpast haft orð á sér fyrir lip-
urð í mannlegum samskiptum. Atli Rúnar Hall-
dórsson: „Það eru fáir sem mér hefur gengið
verr að nálgast sem persónu, mér fannst hann
alltaf tortryggja mig og kann enga skýringu á
því. En þá fór ég að heyra útundan mér að menn
framarlega í Sjálfstæðisflokknum kvörtuðu und-
an þessu sama, svo það voru fleiri í sömu stöðu.
Það gæti semsagt reynst honum erfitt að um-
gangast fólk sem pólitíkus."
Þeir sem hafa haft nánari kynni af Birni hafa
aðra sögu að segja. „Margir eru haldnir mis-
skilningi um hann, sem stafar af því að hann á til
að vera þurr á manninn. Það hefur farið illa í
suma sem komast í tæri við hann en þekkja
hann ekki, en raunar held ég að hann hafi verið
að ala þetta af sér í pólitíkinni,“ segir Andrés
Magnússon sem starfaði með Birni á Morgun-
blaðinu.
Raunar er til þess tekið að Björn hafi verið
óvenju brosmildur þegar hann lagði í prófkjörið
fyrir fimm árum. Birna Þórðardóttir er reyndar
ekki mjög trúuð á þetta bros: „Ég hef stundum
efast um að hann eigi til alvöru bros — hvort
það nái nokkurn tíma til augnanna." Vinir og
samstarfsmenn Björns segja hins vegar að hann
geti verið rífandi skemmtilegur: „Það halda
margir að hann sé fúll en það er alls ekki rétt.
Hann hefur ágætis húmor, getur gert grín að
sjálfum sér — og öðrum — og kann að taka
stríðni.“
Andrés Magnússon: „Helsti gallinn við hann,
ef svo má segja, er að hann á til að gera sömu
kröfur til annarra og sjálfs sín — og það eru
feikimiklar kröfur. Á Mogganum var fólk sem
ekki gat staðið undir þeim væntingum. Björn tók
því, en leiddist það frekar.“
Metnaðarfullur ráðherra
Það virðist útbreidd skoðun, bæði meðal sam-
herja Björns og andstæðinga, að hann sé sá ráð-
herra ríkisstjórnarinnar sem líklegastur er til
stórra verka. Fáir ráðherranna virðast standa
honum á sporði í vinnusemi og vinnubrögðum.
Markmið Björns virðast líka skýrari en flestra
ráðherranna; flestir telja að minnsta kosti víst
að hann stefni að breytingum á rekstri Ríkisút-
varpsins og einnig er vitað að Björn er hlynntur
einkaskólum. Til marks um nýja tíma er nefnt að
Björn hafi að fyrra bragði kallað Eirík Jónsson,
formann Hins íslenska kennarafélags, á sinn
fund strax og hann varð ráðherra, en Eiríkur
hafði þá verið að sækjast eftir fundi með Ólafi G.
Einarssyni svo vikum ef ekki mánuðum skipti.
Björn ætlar sér því óefað að setja mark sitt á
Björn Bjarnason menntamálaráðherra í samtali við Stefán Hrafn Hagalín
Það þarfað aga þessa þjóð
í samtölum Helgarpóstsins við
fólk sem kunnugt er þínum störfum
virðast flestir sammála um að þú
sért einna iíklegastur ráðherranna
til stórra verka. Hvað segirðu um
það?
„Það er nú alltaf spurning um hvað
menn eiga að miða við þegar þeir tala
um stór verk. En það er altént ekki
gott ef of miklar væntingar eru
bundnar við störf manns. Það verður
bara til þess að valda vonbrigðum ef
vonir rætast ekki. Ég kom inní þetta
starf með mjög skömmum fyrirvara.
Það var laugardagskvöldið 22. apríl
sem ég vissi að ég yrði ráðherra og
23. apríl var stjórnin mynduð. Ég kom
því í sjálfu sér ekki með nein vel
ígrunduð og hátíðleg loforð um mikl-
ar breytingar. En ég mun að sjálf-
sögðu reyna að vinna verkið eins vel
og ég get og vonandi skilar það ein-
hverjum árangri. Annars er þetta ekki
eingöngu á mínu valdi því ég þarf að
fá stuðning við flestar mínar aðgerðir
innan tveggja þingflokka og ríkis-
stjórnarinnar áðuren þær verða að
veruleika."
Ríkisstjórnin hefur verið sökuð
um að vera ríkisstjóm kyrrstöðu —
jafnvel afturhalds — og hugmynda-
fræðilegra leiðinlegheita. Ertu sátt-
ur við þennan stimpil?
„Ég held að þetta sé nú aðallega
stimpill sem andstæðingar ríkis-
stjórnarinnar hafa gefið henni. Ástæð-
an er að öllum líkindum sú, að það
hefur ekki farið eins mikið fyrir þess-
ari ríkisstjórn í fjölmiðlum og þeim
stjórnum sem á undan komu. Eg held
að það sé ekki vegna þess að hún sé
ekki að sinna verkefnum sínum. Frem-
ur stafar þetta af því að ráðherrar nú
eru ekki jafn málglaðir og ráðherrar í
fyrri stjórnum og þeir telja ekki nauð-
synlegt að setja mál í einhverja
spennu í opinberum umræðum áður-
en komist er að niðurstöðu. Ég hef
lengi verið þeirrar skoðunar að það
sé ekki aðalsmerki ríkisstjórnar að
vera mikið í fjölmiðlum með þau mál
sem hún er ennþá að fjalla um.“
Ertu þá að segja að innan fyrri rík-
isstjóma hafi verið minna um heil-
indi og samhug miðað við núver-
andi stjóm?
„Ég ætla ekkert að tala um heilindi
eða samhug í þessu samhengi þarsem
þau orð gefa til kynna, að maður sé að
saka aðra um einhver óheilindi. Ég vil
ekki nálgast málið þannig. Það er al-
veg ljóst að þessi ríkisstjórn hefur ör-
uggan þingmeirihluta og það skapar
vissa festu í samstarfi af þessu tagi.
Ég myndi hinsvegar ætla að það væri
erfiðara fyrir Framsóknarflokkinn en
Sjálfstæðisflokkinn að vera í þessari
ríkisstjórn. Það hlýtur að vera mun
erfiðara að koma inní ríkisstjórn úr
stjórnarandstöðu en fyrir flokk að
halda áfram í stjórn. Ég er þannig
sannfærður um að í umræðum um
stjórnmálin á næstu vikum og mánuð-
um muni stjórnarandstaðan einbeita
sér að því að gera Framsóknarflokk-
inn tortryggilegan. Mér virðist sem
andstæðingarnir hafi fullan hug á því
að standa að slíkum árásum. Stjórnar-
andstaðan gerði það á þinginu í vor
og ég held að hún muni gera svo
áfram og ásaka Framsóknarflokkinn
um hluti sem áreiðanlega eru mjög
ósanngjarnir. Það sem vantar náttúr-
lega í stjórnmálaumræðuna hér — og
sérstaklega finnst mér að fjölmiðlar
eigi að sinna því betur — er að bregða
upp vissu samhengi mála. Það hefur
verið sagt við mig — og það er stund-
um rétt — að fjölmiðlar gangi milli
manna til að fá þá til að segja eitt og
annað um náungann. Þetta líkist helst
því sem tíðkast í kjaftasögum og
snakki um náungann í þorpum og
smábæjum."
Þú talar um traustan meirihluta á
þingi. Ef Alþýðuflokknum hefði
gengið betur í kosningunum hefði
Sjálfstæðisflokkurinn þá myndað
ríkisstjóm með Alþýðuflokksmönn-
um — eða lágu kannski fleiri ástæð-
ur en meirihlutaspumingin að baki
stjómarmyndun með Framsóknar-
flokknum?
„Einsog þú manst þá snerist kosn-
ingabaráttan að miklu leyti upp í átök
milli Alþýðuflokks og Sjálfstæðis-
flokks. Það kom okkur sjálfstæðis-
mönnum nokkuð á óvart hvernig Al-
þýðuflokkurinn kaus að haga sinni
kosningabaráttu þarsem hann lagði
sig í framkróka við að gera okkur tor-
tryggilega í ýmsum meginmálum.
Þetta setti sterkan svip á málflutning
Alþýðuflokksins og miðað við hvernig
flokkurinn hagaði sinni kosningabar-
áttu — og beindi spjótum sínum
svona að okkur — þá er ég ekki viss
um að það hefði verið auðvelt verk að
sætta menn í þessum tveimur flokk-
um eftir kosningar. Á það reyndi í
sjálfu sér ekki og aldrei var farið útí
neinar málefnaumræður þarsem
meirihlutinn var svo naumur að það
þótti óskynsamlegt. Og Alþýðuflokk-
urinn þurfti ekkert að vera hissa á að
niðurstaðan varð þessi. En ég vil hins-
vegar ekki ganga svo langt að segja,
að það hafi verið útilokað að þessir
tveir flokkar hefðu náð saman."
Á ráðstefnu Samtaka um vestræna
samvinnu var haft eftir þér: „Án
bandarisks herafla á íslandi og án
öryggistryggingar vamarsáttmálans
frá 1951 stæði þetta land berskjald-
að fyrir vopnuðum hópum glæpa-
manna og hersveita, sem kynnu að
vilja ráðast á eða leggja ísland undir
sig.“ Hefurðu trú á að við þurfum
sérstaklega að búa okkur undir að
veija landið slíkri innrás?
„Eg vona að sá dagur muni aldrei
renna upp. En ég held að því betri
ráðstafanir sem við gerum til að koma
í veg fyrir það, því minni líkur séu á
að slíkt gerist. Það geta auðvitað orð-
ið slys og hörmulegir atburðir gerst
sem við ráðum ekkert við, en við eig-
um ávallt að búa þannig um hnútana,
að hættur séu útilokaðar einsog frek-
ast er kostur. Það höfum við gert með
varnarsamningi við Bandaríkin og að-
ildinni að Atlantshafsbandalaginu, en
aðstæður eru að breytast ört. Menn
þurfa ekki að hafa fylgst mjög grannt
með umræðum um alþjóðamál til að
átta sig á því.“
Því hefur verið fleygt í umræð-
unni, að þú hafir varpað fram hug-
myndinni um 500-1.000 manna
vamarsveitir á þessum tímapunkti
vegna þess að þú hafir persónulega
vitneskju um að Bandaríkjamenn
muni minnka verulega umsvif sín á
íslandi í nánustu framtíð.
„Það er ekki rétt. Og ég var ekki að
tala um hlut Bandaríkjamanna í því
máli mínu á þessari ráðstefnu sem
vakið hefur mesta athygli. Þráttfyrir
að ég gegni embætti menntamálaráð-
herra þá talaði ég kannski fyrst og
fremst á þessari ráðstefnu sem sér-
fræðingur í öryggismálum. Ráðstefn-
an var ákveðin og ég tók að mér að
flytja þar erindi áðuren ég varð
menntamálaráðherra. Auðvitað get
ég ekki þrætt fyrir það að vera í því
starfi sem ég gegni, en á ráðstefnunni
kom ég fram sem sérfræðingur í varn-
ar- og öryggismálum. Það sem ég var
einna helst að gera á þessum fundi
var að vekja máls á því, að kannski
væri komið nýtt svið í umræður um
varnar- og öryggismál; svið sem
snerti okkur íslendinga og við gætum
ekki vænst þess að aðrar þjóðir
kæmu og tækju af skarið fyrir okkar
hönd. Við verðum að vera reiðubúin
til að bregðast sjálf við breyttum að-
stæðum. Aðuren varnarliðið kom —
þegar samningurinn um aðild að Atl-
antshafsbandalaginu var gerður árið
1949 — þá óttuðust menn að hér
kynni að verða uppreisn kommúnista.
Þetta var rætt útí Washington í
tengslum við aðild íslendinga að Atl-
antshafsbandalaginu og það var alla
tíð ljóst að við Islendingar ætluðum
sjálfir að sjá um mikilvæga þætti í
gæslu á innra öryggi. Spurningin
snýst núna um hvort við þurfum að
fara að gera það með öðrum hætti en
hingaðtil. Hefur eitthvað breyst eða
gerst sem veldur því að við þurfum að
fara að velta því fyrir okkur? Ég tel að
svo sé. En ég geng út frá því sem vísu
— og ég undirstrika það — að við
munum halda áfram samstarfi við Atl-
antshafsbandalagið og Bandaríkin um
kafbátaleit, loftvarnir og annað slíkt.
Við munum ekki geta sinnt svo stór-
tækum verkefnum.“
En nákvæmlega hveiju getum við
sinnt á tímum aðþrengds ríkissjóðs
— munum við í nánustu framtíð
hafa efni á því að stofnsetja 500-
1.000 manna vamarsveitir?
„Ríkissjóður er aðþrengdur og auð-
vitað er þetta ekki eitthvað sem á að
gera á næsta ári eða þarnæsta. En
þetta eru hugmyndir sem við þurfum
að velta fyrir okkur og ekki allt hefur
mikinn kostnað í för með sér. Sumt
flokkast undir skipulagsatriði eða
áhersluatriði. Við höfum hér land-
helgisgæslu, víkingasveitir og aðrar