Helgarpósturinn - 13.02.1997, Blaðsíða 11

FIMMTUDAGUR13. FEBRÚAR1397
11
\
Framtíð hugmynda o g
hagvajctar
Pað lágu stórar spurningar
fyrir á umræðufundi Fram-
tíðarstofnunar um hugarfar og
hagvöxt í Norrræna húsinu sl.
mánudagskvöld. „Spurt verður
m.a. hvort efnishyggjan eða
hagvaxtartrúin sé líkleg til að
verða áfram ríkjandi á næstu
áratugum eða hvort önnur lífs-
gildi, svo sem félagsleg, sál-
ræn, menningarleg eða um-
hverfisleg markmið muni þoka
efnishyggjunni úr sessi. Þá
verður einnig rætt hvort efnis-
hyggjan hljóti að grafa undan
mannlegu samfélagi eins og
margir gagnrýnendur hennar
hafa haldið fram,“ sagði í
fréttatilkynningu.
Segja má að spurningin um
vægi og áhrif efnishyggju í
framtíðinni hafi orðið aðalefni
fundarins. Stefán Ólafsson
prófessor lýsti í framsögu
sinni megindráttum í því hug-
myndasögulega yfirliti sem er
að finna í riti hans Hugarfar og
hagvöxtur og helstu niðurstöð-
um athugana sinna á sam-
bandi milli hagsældar og
ákveðinna viðhorfa meðal 15
ríkra þjóða, þ.á m. íslendinga.
Stefán taldi fátt benda til þess
að efnishyggja væri á undan-
haldi, þess sæjust t.d. ekki sér-
stök merki hjá ungu kynslóð-
inni. Hins vegar kynni þetta
hugarfar að fá á sig fjölbreytt-
ari mynd í framtíðinni.
í framlagi þeirra sem sátu
við pallborð á fundinum var
þetta ekki dregið í efa en Vil-
hjálmur Ámason dósent benti
undir lok rökræðunnar á að
hugtakið efnishyggja hefði ver-
ið notað í heldur óljósri merk-
ingu á fundinum og spurði
hvað átt væri t.d. við með því
að bregðast við vanda á for-
sendum efnishyggju. Vanda-
mál, sem fylgja hagvexti og sí-
vaxandi neyslu, voru ekki
dregin fram að ráði fyrr en orð-
ið var gefið laust. Steingrímur
Hermannsson seðlabanka-
stjóri taldi að efnishyggja
mætti ekki verða ráðandi í
framtíðinni og dró upp sláandi
mynd af því hvernig efnahags-
starfsemin er farin að bitna á
lífríkinu, valda víðtækum um-
hverfisspjöllum. í hefðbundna
hagvaxtarútreikninga vantaði
afskriftir þegar gengið er á
auðlindir. En krafan um endur-
bætta útreikninga verður sí-
féllt þyngri, t.d. væri brugðist
við henni hjá sérstakri um-
hverfisdeild í Alþjóðabankan-
um. Þorsteinn Vilhjálmsson
prófessor gagnrýndi ofurvægi
þeirrar viðmiðunar sem nefn-
ist verg landsframleiðsla í riti
Stefáns og minnti á að hag-
vöxtur í hverju landi segir lítið
um farsæld þegnanna. Aukinn
kostnaður við mannlíf og
rekstur reiknast sem hagvöxt-
ur! Og Björn Guðbrandur
Jónsson umhverfisverkfræð-
ingur benti á grundvallarbreyt-
ingar, sem mannkynið stendur
nú frammi fyrir: fólksfjölgun-
ina og hina stjarnfræðilegu
aukningu á.veltu efnis og orku.
Þessi vandi gerir kröfu um að
leitað sé nýrra lausna.
Að leita lausna
Leitin að lausnum fékk ekki
mikinn tíma á fundinum en
sitthvað í máli þeirra sem töl-
uðu frá pallborði minnir mig á
sitthvað sem þær hljóta að
byggjast á. Margrét Björns-
dóttir, endurmenntunarsjóri
HÍ, og Gylfi Arabjörnsson,
hagfræðingur ASÍ, viku t.d. að
tengslum milli efnishyggju og
samfélagshyggju: í ríkjum, þar
sem hagsæld ríkir, gætti einnig
félagslegrar ábyrgðar og þar er
félagsstarfsemi af ýmsum toga
fjölbreytt. Þetta minnir mig á
hve víða er farið að líta til þess
sem kalla má þriðja starfsgeir-
ann, þ.e. hinnar ólaunuðu
vinnu í fjölskyldum og félög-
um, þegar menn velta fyrir sér
framtíð vinnu og velmegunar
þótt launavinna og ríkisrekst-
ur dragist saman. Við íslend-
ingar getum byggt á sterkri
sjálfsbjargarhefð og sjáum
þess dæmi að samstarf hins
opinbera, einkum sveitarfélag-
anna, og ýmiss konar félaga-
samtaka er að styrkjast; t.d. í
sambandi við skógrækt og aðr-
ar náttúrubætur, íþróttir o.fl.
sem styrkir samskipti og gott
mannlíf. Þórður Friðjónsson,
forstöðumaður Þjóðhagsstofn-
unar, minnti m.a. á mikilvægi
þess að efla lýðræði og beita
upplýsingatækninni markvisst
til að berja í markaðsbresti og
koma í veg fyrir Vcixandi ójöfn-
uð. Hann kvaðst ekki ósam-
mál^Steingrími en auðlindirn-
ar hefðu reynst endingarbetri
eða teygjanlegri en oft hefði
verið spáð og markaðslausnir
mætti nota til að nýta þær
markvisst. Það minnir á að
leita má lausna með því að
auka það sem nefnt er grænir
skattar og raunar voru nokkrir
á fundinum sem viku að nauð-
syn þess að gera svokallaðan
fórnarkostnað sýnilegan, láta
þá sem menga eða valda
spjöllum með framleiðslu sinni
eða neyslu borga kostnaðinn.
Vilhjálmur Lúðvíksson,
framkvæmdastjóri Rannsókna-
ráðs, staldraði í sínu máli m.a.
við spurninguna um farsæld.
Hann sagði frá nýlegri rann-
sókn, sem hollenskur fræði-
maður hefur gert. Þar er kann-
að viðhorf til lífsgæða með því
að spyrja hve mörg ár svar-
andinn búist við að lifa ham-
ingjusamlega. íslendingar
sveifla sér í efsta sæti með 62
ár og næst á eftir koma Hol-
lendingar, Svíar og Svisslend-
ingar. Þetta vekur hjá mér
spurningu um hvort það sem á
hátíðlegu máli og jafnframt
nokkuð óljósu er kallað að efn-
ishyggja muni ríkja áfram
merki ekki einfaldlega það sem
Iiggur í augum uppi: allir vilji
jafnan hafa það gott! En þá er
ósvarað spurningunni um
hvað í því felst, hvað verður
tengt hamingjusamlegu lífi í
framtíðinni.
Hagsæld, tími og hamingja
Þótt hagvaxtargagnrýni sé
farin að heyrast hér á landi er
hagvöxtur enn talinn sjálfsagt
keppikefli af flestum álitsgjöf-
um þjóðarinnar; helsta þjóðfé-
lagslega markmið íslendinga.
Þó á margt í þeirri hagvaxtar-
gagnrýni, sem hæst ber er-
lendis, hliðstæðu hér á iandi.
Við getum eins og ýmsir aðrir
efast um gildi þess að tengja
aukna hagsæld við hagvöxt,
hvað þá farsæld. Er í rauninni
eftirsóknarvert að gera sífellt
fleiri viðfangsefni manna að
markaðsvöru og verkefni opin-
berra eða einkarekinna stofn-
ana? Er hugsanlegt að heilsu-
rækt og menntunarviðleitni
beri meiri árangur með sjálfs-
bjargarviðleitni og sjálfsnámi
en stofnanastarfi og viðskipt-
um við heilsuræktarstöð? Ekki
skilar skólakerfið mikilli stærð-
fræðikunnáttu eins og kunnugt
er! Ekki er heilbrigðisþjónustu
beint að heilbrigðum Íífshátt-
um svo neinu nemi og vafa-
samt að það borgi sig að reyna
það. Er víst að dagvistarstofn-
anir sinni uppeldi betur en for-
eldrar? Er víst að gagn sé að
öllum þeim sérfræðingaráðum
„Er hugsanlegt að heilsu-
rækt og menntunarvið-
leitni beri meiri árangur
með sjálfsbjargarviðleitni
og sjálfsnámi en stofn-
anastarfi ogviðskiptum
við heilsuræktarstöð?
Ekki skilar skólakerfið
mikilli stærðfræðikunn-
áttu eins og kunnugt er!
Ekki er heilbrigðis-
þjónustu beint að
heilbrigðum lífsháttum
svo neinu nemi og
vafasamt að það borgi sig
að reyna það.“
sem boðin eru til sölu á mark-
aði? Ef við efumst og tökum
meira af slíku í eigin hendur
með sjálfsnámi, heilsurækt,
betri samskiptum við börn
okkar og barnabörn þá drög-
um við úr hagvexti. En ætli við
séum betur eða verr sett með
því? Sennnilega betur.
Hvað er unnið með því að
binda sífellt stærri hluti at-
vinnu og tímanotkunar við-
skiptavafstri og annarri þjón-
ustu innan hins formlega hag-
kerfis? Þetta skapar bara
stress, samviskubit og tíma-
skort. Er ekki eins gott að
vinna minna og eiga meiri tíma
fyrir sjálfan sig og sína nán-
ustu? Fyrir 20 árum birti Gylfl
Þ. Gíslason, hagfræðiprófess-
or og jafnaðarmannaleiðtogi,
ítarlega ritgerð í Fjármálatíð-
indum sem nefnist Hagsæld,
tími og hamingja. Þar er marg-
ar merkar athugasemdir og
niðurstöður að finna. M.a. seg-
ir á einum stað: „Sé það rétt,
að efnahagsframfarir, vaxandi
gæðaframleiðsla og síhækk-
andi tekjur valdi síauknum
tímaskorti, mun reynast erfitt
að auka farsæld með því einu
að auka neyzlu. Þess vegna
þarf að hugleiða hvort ný
markmið séu ekki nauðsynleg í
þjóðfélaginu og mannlífinu."
Skyldi niðurstaða slíkra hug-
leiðinga fela í sér meiri breyt-
ingar nú en fyrir 20 árum? Það
vitum við ekki. En við vitum að
margt hefur breyst á síðustu
áratugum: íslendingar hafa
lært að það er vænlegra fyrir
efnahag þjóðarinnar að veiða
hæfilega mikið og nota til þess
sem fæst skip og sem minnsta
orku en að veiða sem mest og
eiga sem flest fiskiskip. Þeir
eru að læra að valt er að
treysta hefðbundnum skólum
til að annast menntun og að
aukin heilbrigðisþjónusta
tryggir ekki heilbrigði. Óskin
um meiri tíma til samskipta við
sína nánustu er útbreidd. Er
ekki vel hugsanlegt að hug-
myndir manna um gott líf séu
að fjarlægjast svokallaða efnis-
eða neysluhyggju?
Ef við endum á kaldhæðinni
hagvaxtargagnrýni mætti segja
sem svo: Hagvöxtur sam-
kvæmt hefðbundnum þjóð-
hagsreikningum tryggir ekki
hagsæld fremur en aukinn
kostnaður arðsaman rekstur
fyrirtækja. Hagvöxtur hvílir
nefnilega nú orðið einkum á
því að ýmsiss konar kostnaður
við mannlíf og rekstur hækkar,
s.s. vextir af skuldum heimila
og hins opinbera, tilraunir til
að selja offramleiðslu og nýj-
ungar með dýru auglýsinga-
skrumi, kostnaðarsöm við-
brögð við umferðarslysum,
mengun, auknum úrgangi, fíkn-
efnaneyslu o.fl. glæpum auk
þeirra kostnaðarliða sem áður
er getið. Flestir viðurkenna
fúslega að hagvöxtur er ekki
mælikvarði á farsæld og e.t.v.
er skemmra en margur hyggur
í það að almennt verði efast
um gildi þeirrar viðmiðunar
þegar ætlunin er að meta hag-
sæld.
Stóri bróðir fykjist með unglingum
Stórátak er nú hafíð í því
skyni að gera fsland eitur-
lyQalaust árið 2002. Fyrsti
hluti þess, samvinnuverkefni
Reykjavíkurborgar, félags-
málaráðuneytis, heilbrigðis-
ráðuneytis og Reykjavíkur-
deildar Rauða krossins, er í
burðarliðnum og miðar að
því að fínna þá unglinga sem
hafa hafíð neyslu vímuefna
eða reglubundna áfengis-
neyslu og bjóða þeim og for-
eldrum þeirra viðeigandi að-
stoð. Hefur því heyrst fleygt
að skólastjórar skrái niður þá
nemendur sem þá grunar að
hafi neytt áfengis og láti for-
eldra vita. Sú hugmynd hefur
sætt nokkurri gagnrýni. Um-
boðsmaður bama er meðal
þeirra sem gagnrýnt hafa
þessa leið. HP hafði samband
við Kristínu A. Ámadóttur,
aðstoðarmann borgarstjóra,
en Reykjavíkurborg á fram-
kvæði að samstarfinu og
ræddi við hana um leitarstarf
í gmnnskólum.
„Gagnrýnin sem komið hefur
fram á þetta verkefni er að ein-
hverju leyti á misskilningi
byggð, enda verkefnið enn á
vinnslustigi. Undirbúnings-
nefnd hefur skilað tillögum
sem nú eru til athugunar hjá
ýmsum aðilum sem eiga eftir
að gefa umsögn um þær og út-
færa nánar,“ segir Kristín.
„Enn er verið að leita að bestu
leiðum til þess að ná árangri
og við, sem að undirbúningn-
um höfum komið, höfum ekki
haft nein áform um að ungling-
ar væru skráðir með sérstök-
um hætti. Við höfum einfald-
lega verið að ræða með hvaða
hætti þeir aðilar, sem vinna
með börnum og unglingum,
geta brugðist við ef grunur
leikur á að barn á grunnskóla-
aldri sé í neyslu eða komið á
hættulega braut í þeim efnum.
Hvernig er þá hægt að bregð-
ast við og hvernig geta aðilar
unnið saman þannig að það sé
gripið í taumana áður en í
óefni er komið hjá viðkomandi
barni.“
Það hefur aldrei komið til
tals að börn og unglingar sem
neyta áfengis yrðu skráð?
„Það var í raun tilviljun að
orðið „skráð“ skyldi notað í
þeim drögum og hugmyndum
sem fyrir liggja. Þar segir líka
að fara skuli með allar per-
sónulegar upplýsingar og
skráningu þeirra samkvæmt
Krístín: Faríð verður með allar
persónulegar upplýsingar og
skráningu þeirra samkvæmt regl-
um um meðferð trúnaðargagna.
reglum um meðferð trúnaðar-
gagna. Markmið verkefnisins
er að bregðast við því ef börn
og unglingar á grunnskólaaldri
eru farin að neyta áfengis eða
annarra vímuefna, þannig að
hægt sé veita þeim og fjöl-
skyldum þeirra viðeigandi ráð-
gjöf og þjónustu. Nemendaráð-
um skólanna er ætlað að vera
vettvangur samráðs skóla,
barnaverndaryfirvalda, lög-
reglu og félagsmiðstöðva.
Þetta eru okkar hugmyndir. En
það má bara ekki gleyma því
að það á eftir að yfirfara þess-
ar hugmyndir og þær eru með-
al annars í skoðun núna hjá
Fræðslumiðstöð Reykjavíkur,
Barnaverndarstofu og for-
manni og framkvæmdastjóra
barnaverndarnefndar Reykja-
víkur. Öll umræðan er í raun-
inni farin að snúast um aukaat-
riði í stað aðalatriða. Það er
hlutverk allra þessara aðila,
sem að verkefninu standa og
þeirra sem reiknað er með að
komi að framkvæmdinni, að
bregðast við því ef þeir skynja
að börn eru í hættu. Við erum
einfaldlega að leita leiða til að
gera þeim kleift að sinna
skyldu sinni með árangursrík-
um hætti.“
Eru yfirvöld ekki að fara út
fyrir sitt svið í þessum málum?
„Við ættum ef til vill frekar
að spyrja okkur að því hvort
yfirvöld, skólayfirvöld, félags-
málayfirvöld og aðrir sem
vinna með börnum, geti horft í
gegnum fingur sér með að
börn undir aldri neyti áfengis
og annarra vímuefna óáreitt.“