Alþýðublaðið - 09.11.1976, Blaðsíða 4

4 OR YMSUIVt AJTUIWI
Þriðjudagur 9. nóvember 1976
Á það að vera umboðsmaður eða
umboðsnefnd Alþingis?
Benedikt Gröndal
fylgdi i gær úr hlaði á
Alþingi, frumvarpi til
laga um umboðsnefnd
Alþingis. Alþingi hafði
áður, eða 1973, fengið til
umfjöllunar frumvarp
um umboðsmann Al-
þingis.
Bæði þessi frumvörp
lúta að sama viðfangs-
efninu, sem er réttar-
staða einstaklingsins
gagnvart hinu opinbera.
Kerfið og einstaklingur-
inn — Alþingi og þjóðin
Frumvarpið um umboðsmann
Alþingis var allnokkuö rætt á
sinum tima og virtist svo sem
hugmyndin þar að baki vekti al-
mennan áhuga alþingismanna.
Þegar svo til kastanna kom
náði frumvarpið ekki fram að
ganga og dagaði uppi i nefnd.
Frumvarp Benedikts er aö
verulegu leyti sniðið eftir fyrra
frumvarpinu. Þó er sú veiga-
mikla breyting þar á, aö gert er
ráð fyrir sjö manna þingnefnd,
sem fær til meðferðar þau verk-
efni sem ákveðnum embættis-
manni, umboðsmanni Alþingis,
er falið samkvæmt fyrra frum-
varpinu.
Að öðru leyti er frumvarpið um
umboðsnefnd byggt á reynslu
Vestur-Þjóðverja, en umboös-
mannskerfið er hins vegar við-
haft meö mismunandi hætti bæði
á hinum Norðurlöndunum, í Bret-
landi og viðar.
1 umræöunum á Alþingi i gær
sagöi Benedikt, að hér væri um aö
ræða stjórnskipulagslegt mál
sem segja mætti að varðaöi sam-
skiptin milli þings og þjóðar.
Þau samskipti hefðu ekki veriö
mjög góð og mundi þvi umboðs-
nefnd Alþingis stuðla að bættum
samskiptum við hinn almenna
borgara.
Að lokinni rasðu frummælanda
tók til máls Ragnhildur Helga-
dóttir. Hún sagði að hér væri á ný
hreyft mjög athyglisverðu og
tlmabæru máli. Tilgangur þess
væri sá, að auka öryggi einstak-
lingsins i viðskiptum hans við
rikiskerfið.
Sagöi Ragnhildur að hér væri i
raun um aö ræða mál, sem allir
þingmenn bæru mjög fyrir
brjósti, hvar i flokki sem þeir
stæðu. Þaö hefði lengst af veriö
eitt af aðalverkum þingmanna,
að aðstoða og leiöbeina fólki.
Þingmenn væru allir umboðs-
menn kjósenda sinna og þvi væri
eölilegt að hagsmuna þessa fólks
yrði gætt svo sem kostur væri.
„Það þarf að vanda mjög til
þessa máls,” sagði Ragnhildur
Helgadóttir. Benti hún á, að hér
væri oft um aö ræða viö-
kvæm og vandasöm mál, þarsem
gæta yrði fyllstu varkárni og
viðhafa fullan trúnað.
Ragnhildur sagðist hafa hug-
leitt þetta mál mikið. 1 fyrstu
hefði hún verið þeirrar skoðunar
að umboðsnefndin væri ef til vill
betra og heppilegra form heldur
en umboðsmannsformiö.
„Ég er ekki viss um að sjö
manna nefnd alþingismanna sé
betur hæf til þess að leysa þetta
starf heldur en einn embættis-
maður, sem algerlega hefur með
þetta aö gera,” sagði Ragnhildur
og lagöi mikla áherzlu á
trúnaöarþáttinn i þessu máli.
Að lokum sagði Ragnhildur, að
það mætti vel vera aö hún mundi
siöar fallast á einhver atriði, sem
hún teldi heppilegri heldur en
meö þvi að taka aftur upp þar
sem frá var horfið með frumvarpi
um umboðsmann Alþingis.
Sagöisthún telja heppilegast að
gera einhverjar breytingar á þvi
frumvarpi og fá það samþykkt.
Vandamál, tengd hinu
flókna velferðarþjóðfél.
Benedikt Gröndal tók aftur til
máls og þakkaði Ragnhildi fyrir
áhuga hennar á málinu. Sagöist
hann álíta að Ragnhildur hefði
verið helzt til of lögfræðileg i mál-
flutningi sinum.
Þá vék Benedikt að reynslu
Vestur-Þjóðverja af umboðs-
nefnd. Sagði hann að trúnaöar-
þátturinn væri alls ekki eins mik-
ill i þessu máli og Ragnhildur
vildi vera láta.
„Þetta eru fyrst og fremst
vandamál sem eru tengd hinu
flékna velferðarþjóðfélagi,” sagöi
Benedikt. „Fólk veit ekki um rétt
sinn t.d. gagnvart tryggingum og
ýmisskonar bótum, sem fólk á
rétt á. Mikið af þessum málum
eru þvi einskonar prófmál.”
„Að sjálfsögðu vil ég ekki gera
litiö úr trúnaðarþættinum, enda
er vikiö aö þvi atriði I frum-
varpinu,” sagði Benedikt
Gröndal.
Benedikt sagöist ekki vera
sammála Ragnhildi Helgadóttur
um það að umboðsmaður Al-
þingis yrði endilega hlutlausari i
störfum sinum gagnvart einstak-
íingum heldur en sjö manna
nefnd þingmanna.
„Eru islenzkir embættismenn
hfutlausir?” spurði Benedikt.
"„Yrði umboösmaður Alþingis
hlutlausari? ” Benedikt sagði að
lokum að hann gætifullyrtað t.d. i
Vestur-Þýzkalandi væri reynslan
sú, að umboðsnefndin væri hafin
yfir alla pólitiska flokka. Sama
mætti reyndar einnig segja um
langflest þau störf sem alþingis-
menn ynnu hér á Alþingi s.s. við
nefndarstörf.
Enginn vafi er á þvi, að al-
menningur mun fylgjast af áhuga
með framgangi þessa máls.
Hvort sem þaö yrði ofan á, að
samþykkt yrði frumvarp um um-
boösnefnd eða umboðsmann, er
hér tvimælalaust um stórmál að
ræöa sem þingmenn munu
væntanlega gefa sér góðan tima
til að hugleiða.
Vandamálið sjálft er fjarri þvi
aö vera nýtt af nálinni og þing-
menn munu flestir hafa kynnt sér
fyrra frumvarpið. Frumvarpið
um umboðsnefnd er þvi fyrst og
fremst viðleitni i þá átt, aö koma
málinu endanlega i höfn.
Greinargerðin með
frumvarpi Benedikts
Gröndal
Greinargerð frumvarpsins
fylgir hér i heild og frumvarpiö
sjálft sömuleiðis.
Alþingi hefur samþykkt tillögu
um að undirbúa embætti umboös-
manns, og stjórnarfrumvarp þess
efnis hefur verið lagt fyrir þingið.
Það var ekki afgreitt og hefur um
sinn ekki verið endurflutt.
Meö þessu frumvarpi er máliö
tekiö upp á nýjum grundvelli. 1
stað þess aö setja upp embætti
umboðsmanns Alþingis er hér
lagttii, að sérstök fastanefnd Al-
þingis gegni hlutverki hans.
Hugmyndin um umboösmann
er upprunnin á Norðurlöndum og
hefur fest rætur I nokkrum lönd-
um utan þeirra.
Hugmyndin um umboðsnefnd
er upprunnin i Vestur-Þýzka-
landi. Þar er réttur manna til að
snúa sér skriflega til löggjafar-
þings meö umkvartanir festur i
stjórnarskrá sambandslýðveldis-
ins og landanna, og slikar nefndir
eru starfandi við sambandsþingið
i Bonn og við landsþingin.
Umboösnefnd gegnir I megin-
dráttum sama hlutverki og um-
boðsmanni hefur verið ætlað, þótt
óhjákvæmilega sé þar nokkur
munur á framkvæmd. Umboðs-
nefnd mundi hafa eftirfarandi
umbætur I för meö sér:
1) Mannréttindi aukast, þar sem
fólki yrði tryggður réttur til að
snúa sér beint til Alþingis, ef
það telur sig ekki ná rétti sfn-
um eða vera misrétti beitt af
stjórnvöldum og getur eigi
sótt mál sin fyrir dómstólum.
2) Málsmeðferð gæti veriö skjót,
einföld og kostnaðariltil.
3) Störf nefndarinnar mundu
auðvelda Alþingi að veita
stjórnvöldum nauðsynlegt og
eðiilegt aðhaid.
4) Nefndin gæti kannað, hvar
þörf er nýrrar löggjafar eða
breytinga á lögum, og haft
frumkvæði um það.
5) Störf nefndarinnar mundu.
auka tengsl Alþingis við þjóð-
ina og ættu að draga úr tor-
tryggni i garð þingsins.
Fyrri tillögur.
Á 84. löggjafarþingi (1963-1964)
flutti KristjánThorlacius tillögu
til þingsályktunar um stofnun
embættis lögsögumanns meö
hliðsjón af norrænni löggjöf um
„ombudsmand”. Kristján endur-
flutti tiliöguna á 85. þingi ásamt
Þórarni Þórarinssyni og á 86.
þingiásamt Einari Agústssyni. A
88. löggjafarþingi (1967-68) fluttu
þeir enn sömu tillögu, Kristján
Thorlacius, Einar Agústsson,
Bjarni Guðbjörnsson, Ingvar
Gislason, Sigurvin Einarsson og
Eysteinn Jónsson. Tillögur þess-
ar hlutu ekki afgreiðslu.
Á 91. löggjafarþingi (1970-71)
flutti Pétur Sigurðsson þáltill. um
undirbúning löggjafar um em-
bætti umboðsmanns Alþingis og
endurfiuttihana á næsta þingi. Þá
mælti allsherjarnefnd sameinaðs
þings með samþykkt tillögunnar
að fengnum umsögnum laga-
deildar Háskóla íslands og
Dómarafélags Islands, og var til-
lagan samþykkt sem ályktun Al-
þingis 16. mai 1972.
Ólafur Jóhannesson dóms-
málaráðherra fól Sigurði
Gizurarsyni hæstaréttarlög-
manni að semja frumvarp til laga
um umboðsmann. Skilaöi hann
frumvarpinu með itarlegri grein-
argerð i marslok 1973. Haustið
eftir var frumvarpið lagt fram,
en varð ekki útrætt og hefur ekki
veriö endurflutt siðan.
Við samningu þess frumvarps,
sem hér birtist hefur mjög veriö
stuðst við stjórnarfrumvarpið frá
1973, enda þótt ýmislegt breytist
vegna eðlismunar, að nú er um
umboðsnefnd að ræða. Hér fylgir
ekki itarlég greinargerð um for-
sögu þessa máls, reynslu hjá
ýmsum þjóðum eöa hugmyndir,
sem starfsemi umboðsmanna
byggist á. Nægir þar aö visa til
hinnar itarlegu greinargeröar
eftir Sigurð Gizurarson, sem
fylgdi frumvarpinu 1973.
Reynsla Vestur-Þjóðverja.
1 stjórnarskrá sambands-
lýðveldisins Þýzkalands frá 23.
mai 1949 er 17. gr. á þessa leiö:
„öllum er heimilt, einum eða
fleirum saman, að senda viðkom-
andi embættum eöa þjóðþingum
skriflegar beiönir eða um-
kvartanir.”
Skipuð var sérstök nefnd I sam-
bandsþinginu i Bonn til aö gegna
þessu hlut.yerki (Petitionsaus
schuss) en jafnframt voru sett
svipuð ákvæði i stjórnarskrár
landanna og komið upp samskon-
ar nefndum i landsþingum.
Heimild þessi er ekki takmörkuð
við þýska borgara og ekki við fólk
á lögræðisaldri.
Reynsia varð sú, að landsfólkið
sneri sér i vaxandi mæli til þing-
anna með ýmis vandamál, sem
það taldi sig ekki geta leyst á ann-
anhátt. Varð þessi stjómarskrár-
réttur mikils metinn og jafnframt
talið, að umboðskerfi þinganna
væri hin gagnlegasta leiö til að
efla traust borgaranna á þing-
ræði.
Þar kom að rétt þótti að búa
betur um hnútana lagalega og
vikka nokkuð starfssvið umboðs-
nefndanna að fenginni reynslu.
Var gerð breyting á stjórnarskrá
Sambandslýðveldisins (grein 45
C) og bætt viö ákvæðum um, aö
þingin skyldu hafa slikar nefndir,
en ákveða mætti starfssvið þeirra
með lögum. Tilgangurinn var að
veita heimild til lagasetningar
um nefndirnar og voru slík lög
settlBonnlfebrúar 1965 og einnig
i flestum landsþingunum.
I sambandi við eflingu umboðs-
nefndanna hugieiddu þýskir
ráðamenn hið norræna kerfi um-
boðsmanna, en komust aö þeirri
niöurstööu að betur væri fallið
fyrir land þeirra að halda um-
boðsnef ndarkerf inu.
Þar eö hugmyndir um umboös-
mann Aiþingis hafa ekki náö
fram aö ganga, þrátt fyrir aug-
Ijósan áhuga Alþingis og vand-
iega undirbúiö frumvarp, þykir
rétt aö leggja fram hinar þýsku
hugmyndir og freista þess aö fá
Alþingi til aö ihuga, hvort sú
lausn muni ekki eiga allt eins vel
viö Islenskar aöstæöur og mundi
jafnvei geta gert hér meira gagn
heldur en embættismaöur meö
skrifstofu og starfsiiö umhverfis
sig hvar sem hann sæti. Sérstak-
lega er rétt aö benda á, aö um-
boösnefndarkerfiö mundi bæta
sambúö og samstööu milli al-
mennings og Alþingis og slik
mannréttindi sem Aiþingi stæöi á
lifandi hátt vörö um, hlytu aö
auka veg þingræöis i iandinu.
Rétt er, að fram komi, að
flutningsmaður hefur á sama
þingifluttfrumvarp um breyting-
ar á nefndastörfum Alþingis, þar
sem gert er ráð fyrir, að þing-
menn sitji I færri nefndum, vegur
og áhrif nefnda verði meiri en
verið hefur, nefndir hafi meiri
starfskrafta og veröi veigameiri
þáttur i þingstörfum en áður.
Frumvarp um umboðs-
nefnd Alþingis.
Frumvarpiö um umboðsnefnd
Alþingis er svohljóðandi:
1. gr.
Heimilt er öllum þeim, sem
telja sig eigi ná rétti sinum eða
vera misrétti beittir af stjórn-
völdum að senda Alþingi um þaö
skriflega kvörtun.
2. gr.
Umboösnefnd skal vera ein af
fastanefndum Alþingis, kosin af
sameinuðu þingi samkvæmt
ákvæðum þingskapa. Hana skipa
sjö alþingismenn.
3. gr.
Hlutverk umboðsnefndar er aö
styðja menn til að ná rétti sinum,
hindra að stjórnvöld beiti nokk-
urn mann rangindum og stuðla
þannig að góöri, opinberri stjórn-
sýslu.
Umboðsnefnd tekur viö skrif-
legum kvörtunum samkvæmt 1.
gr. og fjallar um þær eins og lög
þessi mæla fyrir um.
Umboösnefnd getur tekið upp
mál að eigin ákvöröun eða sam-
kvæmt skriflegum óskum al-
þingismanna.
Þingmálum má visa til nefnd-
arinnar, og fjallar hún þá um þau
eins og mælt er fyrir um nefnda-
störf i þingsköpum.
4. gr.
Umboðsnefnd fjallar um opin-
bera stjórnsýslu rikis og sveitar-
félaga með þeim takmörkunum á
verksviði, sem hér greinir:
I rikiskerfinu eru eftirtaldar
stofnanir undanskildar verksviði
nefndarinnar:
a) Dómstólar i dómsathöfnum,
og
b) Þjóðkirkjan um trúarkenning-
ar.
5. gr.
Kvartandi skal greina nafn sitt
og heimilisfang, og er nefndinni
óheimilt að taka fyrir nafnlaus
bréf. Fylgja skulu kvörtununum
öll tiltæk sönnunargögn.
Kvörtun skal bera fram innan
árs frá þvi stjórnsýslugerningur
var framinn eða til lykta leiddur,
nema sérstákar ástæður séu til
lengri frests.
Ef stjórnsýslugerningi má
skjóta til æöra stjórnvalds, er
ekki unnt aö kvarta undan hon-
um, fyrr en æðsta stjórnvald
hefur fellt úrskurð sinn i málinu.
Þá hefst ársfrestur.
6. gr.
Umboösnefnd ákveður, hvort
erindi, sem henni berast (önnur
en þingmál, sem vlsáð er til
hennar), skuli tekin til með-
feröar. Samþykki nefndin að taka
erindi ekki til meðferðar, skal
endursenda þaö og greina ástæðu
fyrir synjun.
Nefndin ákveður málsmeðferð
erinda. Heimilt er að fela tveim
nefndarmönnum að rannsaka
mál og leggja niðurstöður fyrir
nefndina. Skal þá annar þing-
maður vera úr stjórnarflokki, en
hinn úr stjórnarandstöðuflokki.
Heimilt er nefndinni að leita
álits löglæröra manna eftir þvi
sem þörf krefur. Forsetar Al-
þingis ákveða starfslið og starfs-
aðstöðu nefndarinnar.
Nefndin starfar milli þinga og
þarf ekki að taka mál, er henni
hafa verið send upp á ný á nýju
þingi.
7. gr.
Umboðsnefnd á rétt á að stjórn-
völd láti henni i té alla tiltæka vit-
neskju, sem hún þarf til starfs
sins. svo sem meö afhendingu
skýrslna, skjala, bókana o.s.frv.
Réttur umboðsnefndar til að
kref jast vitneskju sætir þeim tak-
mörkunum sem taldar eru upp i 2.
tl. 125. gr. og 2. og 4. tl. 126 gr.
laga nr. 85/1936 og 94. gr. laga nr.
73/1973.
Umboðsnefnd getur kallaö
menn fyrir til að bera vitni um at-
vik, er máli þykja skipta.
8. gr.
Nú ákveður umboðsnefnd að
taka fyrir kvörtun á hendur
stjórnvaldi. Skal þá skýra við-
komandi frá efni kvörtunar,
nema rannsókn kunni að torveld-
ast sökum þess.
9. gr.
Svo framarlega sem ekki leiðir
annaö af starfi umboðsnefndar
samkvæmt lögum þessum, ber
nefndarmönnum, og starfsliði
nefndarinnar aö gæta þagnar-
skyldu um atvik sem þeim verða
kunn i starfi, enda þurfi þau eðli
máls samkvæmt að fara leynt og
séu ekki þegar á álmennings vit-
orði. Þagnarskylda helst, þótt
menn hverfi úr nefndinni eða
hætti störfum fyrir hana.
Formaöur nefndarinnar úr-
skurðar vafamál er varða
þagnarskyldu.
Framhald á bls. 13