Alþýðublaðið - 09.11.1976, Blaðsíða 6

6 VETTVANGUR
Þriðjudagur 9. nóvember 1976
Grein þessi hefur
áður birzt í
Sfmablaðinu og
birtist ntí hér með
góðfúslegu leyfi
útgefenda
Tiu, niu átta, ... einn,
núll.... og ein eldflaug
enn heldur af stað út i
geiminn með gerfihnött.
Þetta var efni i forsiðu-
fréttir ekki alls fyrir
löngu og hundruð
milljóna manna fylgdust
með, þegar geimskot
voru sýnd á sjónvarps-
skerminum. Þessir at-
burðir voru hver fyrir
sig vitnisburður mikillar
tækniþróunar, en þótt
nýjabrumið sé farið af
og nýir gerfihnettir ekki
lengur forsiðufregnir,
heldur þróunin áfram. Á
árinu 1975 var skotið upp
125 gerfihnöttum
samkvæmt skýrslu al-
þjóðafjarskiftasam-
bandsins en af þeim
voru um 20 fjarskifta-
hnettir. Nýlega hefur
verið skotið upp gerfi-
hnetti fyrir fjarskifti við
skip en 3 slikir hnettir
munu gefa sjómönnum á
heimshöfunum mögu-
leika á betra sambandi
við heimaland sitt. Inn-
an tiðar verður skotið
upp hnöttum fyrir
fjarskifti við flugvélar.
Ýmis lönd hafa komið
sér upp gerfihnöttum til
þess að sjá um f jarskifti
innanlands og gerðar
hafa verið tilraunir með
dreifingu sjónvarpsefnis
beint til notenda frá
gerfihnöttum. En enginn
Fjarskipti um gervihnött
eftir Gústaf flrnar
þessara hnatta hefur
vakið eins almenna
athygli og haft jafn
viðtæk áhrif á fjarskifti
og Intelsat hnettirnir.
Untelsat
Intelsat er skammstöfun á
International
Telecommunications Satellite
Organistation, en það er félags-
skapur póst- og simamálastjórna
margra landa og er hann i formi
hlutafélags. Félagið var stofnað
20. ágúst 1964 af 11 rikjum en
Bandariki N-Amerlku tilnefndu
fyrirtækið Comsat sem sinn full-
trúa og átti það upphaflega meiri-
hluta I Intelsat. Vegna þess, hve
litil reynsla var fyrir hendi i
rekstri alþjóðahlutafélaga á
þessu sviði, voru félaginu sett
bráðabirgðalög og voru þau siðan
endurskoðuð á árunum 1969—71
en nýju lögin gengu i gildi 1973.
Með þeim var meirihluti Banda-
rikjanna i hlutafjáreigninni úr
sögunni. Vegna hinna miklu yfir-
burða Bandarikjamanna i gerfi-
hnattatækni umfram aðra þátt-
takendur i Intelsat hefur Comsat-
fyrirtækinu verið falið að vera al-
mennur verktaki fyrir Intelsat i
sambandi við smiði, skot og
rekstur gerfihnatta og tilheyrandi
stjórnstöðva og er gert ráð fyrir
þvi að svo verði enn um sinn eða
til 1979 en þá mun framkvæmda-
stjórn Intelsat taka við þessum
verkefnum. Þess má einnig geta
að á vegum Intelsat fer fram við-
tæk rannsóknarstarfsemi á ýms-
um þáttum gerfihnattafjarskifta
og eru rannsóknaverkefnin að
jafnaði falin fyrirtækjum og
stofnunum i aðildarikjunum.
Aðildarriki Intersat eru nú 93 og
er Island þar á meðal en hluti
okkar er 0,05. Enda þótt hér sé
ekki um stóran hlut að ræöa hefur
hann þó sina þýðingu þar eö hann
gefur rétt til nofkunar gerfihnatta
félagsins en þar að auki fáum við
aðganga að mikilli þekkingu og
fróðleik á gerfihnattasviðinu.
Algengt er að ýmsar nágranna-
þjóðir myndi með sér hlutafjár-
eigendasamtök og tryggi sér þar
með meiri áhrif en hvert einstakt
land getur haft. Norðurlöndin
mynda slikan hóp og hafa t.d.
sameiginlegan fulltrúa i nefndum
Intersat og skiftast löndin á um
að tilnefna hann.
Gerfihnattasambönd.
Simaleiðir á jörðu niðri eru
yfirleitt alltaf skipulagðar milli
tveggja fyrirfram ákveðinna
endapunkta og það er ekki
auðveltaðfæra þá til. Sæstrengir
milli tveggja landa eru ágætt
dæmi um þetta. Það kemur að
visu fyrir, að sæstrengir eru tekn-
irupp og endurlagðir nýja leið en
þess eru mjög fá dæmi og breytir
þvi ekki, að endapunktarnir eru
aðeins tveir, þó að á nýjum
stöðum séu.
Þegar fyrstu gerfihnettirnir
voru teknir i notkun fyrir fjar-
skifti milli Evrópu og Bandarikj-
anna varð þegar nokkur breyting
á þessum takmörkunum og enda-
punktarnir gátu nú verið fleiri en
tveir, þó að ekki væri hægt að
nota samtimis nema eitt par.
Gerfihnötturinn Intelsat I, betur
þekktur undir heitinu Early Bird
var t.d. notaður til skiftis af jarð-
stöðvum i Bandarikjunum og
Kanada á móti jarðstöðvum i
Bretlandi, Frakklandi og Þýska-
landi fyrir simasambönd, Sjón-
varpssendingar gátu hins vegar
skilað sér til allra stöðvanna. 1
ársbyrjun 1967 er Intelsat II skot-
ið upp og þá er tekinn I notkun
sem á islensku mætti nefna fjöl-
aðgangsbúnaður. Með honum er
fjölda jarðstöðva gert kleift að
hafa samtimis simasamband um
hnöttinn.
>T.d. mætti hugsa sér, að islensk
jarðstöð, sem beindi loftneti sinu
að Intelsathnetti yfir Atlantshafi,
hefði i upphafi símarásir tengd-
ar um jarðstöð Norðurlanda I
Tanum og jarðstöðvar i Banda-
rikjunum og Bretlandi en eftir
þvi, sem þörfin fyrir rásir til ann-
arra landa ykist, væri komið á
sambandi við jarðstöð viðkom-
andi lands. Er þá bætt við viðtæki
i jarðstöðvarnar i báðum löndum
en kostnaður þess er um 2% af
stofnkostnaði jarðstöðvar. Send-
um þarf hins vegar ekki að fjölga
nema svo fari að heildarfjöldi
simarása um jarðstöðina fari
fram úr þeirri tölu, sem upphaf-
legur sendir var miðaður við (t.d.
300 rásir).
Intelsathnettirnir
Allir Intelsathnettirnir eru i
35.689 km hæð yfir miðbaug jarð-
ar, en i þeirri hæð er hringferða-
timi gerfihnatta 24 klukkustundir,
sem er auðvitað einnig snúnings-
timi jarðar. Séð frá jörðu virðast
þvi hnettir i þessari hæð standa
kyrrir og auðveldar það að sjálf-
sögðu mjög starfrækslu jarð-
stöðva. Einnig er það mikill kost-
ur, að, notkun gerfihnattarins
verður samfelld fyrir þær jarð-
stöðvar, sem sjá til hans.
A þeim 11 árum sem liðin eru
frá þvi að Intelsat I var tekinn i
notkun, hefur simarásum i Intel-
sat kerfinu fjölgað ört, bæði
vegna sivaxandi fjölda jarð-
stöðva og þvi, hversu auðvelt er
að bæta við rásum i jarðstöðvun-
um. Hin öra aukning hefur að visu
stundum skapað vandamál,
vegna þess að Intelsat hefur varla
haft undan að láta skjóta upp
sifellt stærri og afkastameiri
gerfihnöttum. M.a. reyndist
nauðsynlegt að smiða og skjóta
upp millitegund Intelsat IV A, ár-
ið 1975, þar eð þá voru enn 4 ár
þangað til Intelsat V yrði tilbúinn
samkvæmt fyrri áætlanagerð en
simarásaskortur hins vegar yfir-
vofandi. Meðfylgjandi mynd sýn-
nefnist „Spade”. Venjulega eru
simarásir milli jarðstöðva fast-
tengdar og eru misjafnlega góð
nýting á þeim. Ef litil símaum-
ferð er milli tveggja landa, geta
þau sett upp búnað, sem velur
simarásir úr sameiginlegum hóp
rása i gerfihnettinum, þegar á
þarf að halda. Um leið og samtali
lýkur sleppa jarðstöðvarnar rás-
inni og hún er laus til notkunar
fyrir aðra. Með þessu fæst bæði
betri nýting á gerfihnettinum og
lægri kostnaður fyrir eigendur
jarðstöðvanna, þvi að sjálfsögðu
verður að greiða gjald fyrir
hverja rás, sem fengin er i gerfi-
hnettinum. Þvi miður er stofn-
kostnaður Spade-búnaðar enn
mjög hár, en væntanlega lækkar
hann á næstu árum.
Jarðstöðvar
Jarðstöðvar eru ekki siður
mikilvægir hlekkir i gerfihnattar-
fjarskiftum en hnettirnir. Aðal-
einkenni þeirra er loftnetið, sem
likist mest stórum disk, en hefur
form eins og parabóla. Allar
helstu jarðstöðvar, sem byggðar
hafa verið fyrir fjarskifti um
Intelsathnettina, hafa loftnet,
sem eru 27 32 m i þvermál. Þess
var getið að framan, að hæð gerfi-
Hnöttur Þungi (kg) Þvermál (m) Lengd (m) Áætluð ævi (ár) Flutningsgeta (símaráisir) Fyrsti notkunardagur
Intelsat I 38,6 0,72 0,59 iy2 240 28/6/65
(Early Bird) Intelsat II 86,5 1,42 0,67 3 240 27/1/67
Intelsat III 152 1,42 1,04 5 1200 24/12/68
Intelsat IV 732 2,38 5,28 7 4000 26/3/71
Intelsat IV A 827 2,38 6,78 7 6000 1/2/76
Burum jarðstöðin I Hollandi
Þessi sveigjanleiki í notkun er
táknrænn fyrir þá gerfihnetti,
sem tóku við af Intelsat I og II og
er aðalorsök hinnar öru aukning-
ar I fjarskiftum um gerfihnetti.
Ef taldar eru allar þær leiðir milli
tveggja jarðstöðva, sem liggja nú
um Intelsathnettina yfir Atlants-
haf, eru þær hátt á annað hundr-
að.
Ekki er framlaggerfihnattanna /
minna að þvi er varðar dreifingu1
sjónvarpsefnis milli heimsálf-
anna enda var það flutningur
sliks efnis, sem vakti fyrst athygli
almennings á gerfihnattafjar-
skiftum. Fram að þvi, er Intersat
I var skotið á loft, höfðu ekki ver-
ið möguleikar að flytja sjón- k
varpsefni yfir sjó nema vega-
iengdin væri nógu stutt fyrir
örbylgjuleið (innan við 100 km),
þvi að sæstrengir höfðu ekki hina
miklu bandbreidd, sem sjónvarp
útheimtir. Það má bæta við, aö á
allra siðustu árum hafa verið
fluttir sæstrengir, sem geta flutt
sjónvarpsmerki, en þeir eru
a.m.k enn sem komið er, tak-
markaðir við 1000 km hámarks-
vegalengdir. í seinni gerðum
Intelsathnatta hefur verið sér-
stakur magnari fyrir sjónvarps-
merki og er hægt að flytja um
hann tvær dagskrár. Fréttaefni
er flutt sem fastur liður daglega
en aðrir þættir eftir samkomulagi
tveggja eða fleiri jarðstööva.
ir stærðarhlutföll fyrstu fjögurra
tegundanna og taflan að neðan
gefur ýmsar upplýsingar um
tæknilega þróun i smiöi hnatt-
anna.
Smiði næstu tegundar Intelsat
V, er nú i útboöi, og á að skjóta
fyrsta hnettinum upp á seinni
hluta ársins 1979 en áætluð flutn-
ingsgeta er a.m.k. 20.000
simarásir. Þegarrætt er um flutn-
ingsgetu hér að ofan, er átt við
meðaltal en hin raunverulega
flutningsgeta gerfihnattar fer t.d.
mjög eftir þvi, hversu margar
jarðstöðvar eiga viðskifti um
hann og minnkar eftir þvi sem
stöðvarnar eru fleiri.
Hin siaukna flutningsgeta fjar-
skiftahnattanna krefst m.a. auk-
ins séndiafls i hnöttunum, sem
siðan hefur i för með sér aukinn
þunga og rúmmál. Aukning
rúmmálsins stafar af þörfinni
fyrir fleiri sólljósdióður til að
framleiða straum fyrir sendinn,
en dióðunum er raðað á yfirborð
hnattarins. Jafnframt þarf
stöðugt stærri eldflaugar til þess
að skjóta hnöttunum upp. Það
þykir þó sýnt, að þessari þróun
eru takmmörk sett og ýmsar að-
ferðir eru i athugun til þess að
auka flutningsgetuna á annan
hátt.
Ein aðferð, sem stefnir að
þessu markmiði, hefur þegar ver-
ið i notkun i nokkur ár, en hún
hnattanna yfir jörðu væri
rúmlega 35 þús, km en af þvi
leiðir að fjarlægðin milli
gerfihnattar og jarðstöðvar getur
orðið yfir 40 þús. km. Með þeim
takmörkunum, sem eru á sendi-
afli gerfihnattanna, verður ekki
hjá þvi komist að styrkur merkis-
ins frá hnöttunum er mjög Htill,
þegar að jarðstöðinni kemur. Svo
litill, að ekki einungis eru stór
loftnet með mikilii mögnun nauð-
synleg heldur einnig miklu næm-
ari viðtæki en áður voru notuð.
Næmustu viðtæki hafa forstig sin
kæld með fljótandi helium niöur i
minus 250 gráður á celsfus.
Enda þótt svo eigi að heita, aö
gerfihnettirnir séu kyrrstæðir
með tilliti til jarðarinnar, hafa
loftnet jarðstöðva fram að þessu
öll verið snúanleg i allar stefnur.
Er ein ástæðan sú, að gerfihnettir
færast litils háttar tii með timan-
um og önnur að gerfihnöttur kann
að bila. I slíkum tilvikum er hinn
bilaði hnöttur færður til, en vara-
hnöttur færður i hans stað. En bil-
un getur hugsanlega orðið svo
viðtæk, að ekki er hægt að færa
hnöttinn. Þriðja ástæðan ersú, að
loftnetin hafa stóran flöt og i ofsa-
roki kann að reynast nauðsynlegt
að leggja þau á bakið. Þar sem
loftnetin eru annarsvegar 200-300
tonn á þyngd, en það er hins veg-
ar nauðsynlegt að beina þeim ná-