Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1944, Síða 10

•W2
LE8RÓK morgunblaðstns
ur til goita hans, og timgaðist [tá
svo s'kjótt í'je h;ms. að hnnn varft
skjótt vellauðugur. Síðan var hann
Ilafur-Rjöm kallaður. Það sáu ó-
freskir menn, að landvættir allar
fylgdu HafurBimi til þings, en þeim
Þorfinni og Þóri til veiða og fiskj-
ar“. Þar sem sagt er frá landnámi
kringum ] I jörleifshöt'ða, er ]>að
tekið fram um leið, að þar liet'ði
enginn inaður áður þorað að nema
lyrir landvættum, síðan Hjörleifur
var drepinn.
Þessi fáu dæmi bregða u])p skýrri
mynd af viðhorfi íslendiuga til
landvættanna. Engum getur dulist,
að landvættatrúin hefir verið einn
meginþátturinn í trú þjóðarinnar,
fvrst hún hóf lög sín á ákvæðum,
sem áttu að tryggja vináttu þeirra.
Til þessarar trúar hafa einnig ver-
ið raktir ýmsir siðir, sem landnáms-
mennirnir höfðu uin höud áður en
þeir festu byggð sína á íslandi.
Landnámmennirnir hafa verið sann-
færðir um, að landið væri fullt af
huldum vættum, áður en mennirnir
tóku sjer þar bólstað. Og þess
vegna hafa þeir viljað nema land
með . ráði æðri máttarvalda, sem
ljetu öndvegissúlur þeirra reka á
la.id, þar sem þeim var ætlað aí
bygftja.
Það kom líka brátt í ljós, að
þessi varúð landnámsmannanna var
ekki til einkis. Landvættirnar gerð-
ust hollvættir, sem vörðu landið
gegn erlendum óvinum og veittu
þjóðinni auðsæld og hamingju. Að
vísu gátu þær reiðst illum verkum
eins og vígi Hjörleifs. En það var
landsmönnum aðhald til þess að
styggja ekki vættirr.ar.
Snorri segir það vafalaust ekki
út í bláinn, að fjöll öll og hólar
væru fullir af landvættum. Flestar
þær vættir, sem sögur fara af, búa
í hólum og fjöllum, ]>ótt einnig
Drekahöfuð af Víkingaskipi.
sje getið um landvættir í lindum
og fossum.
Tlátt yfir aðrar vættir hjer
á land gnæt'ir Snæfellsásinn
eða Bárður Snæfellsiis. Hann hafð-
ist við á Snæfellsjökli og var heit-
guð allra Snæfellinga. eftir því sem
sagt er í Bárðarsögu. Og nafnið
Snæfellsás ber þess vitni, að sagan
greinir rjett frá því. Orðið ás gat
aðeins merkt guði og hollvættir,
sem menn höfðu mikinn átrúnað á.
1 Bárðarsögu er ennfremur get-
ið um ýmsar aðrar vættir, t. d.
Bergþór í Bláfelli, Surt af Ilellis-
fitjum og Ilíti í Ilítardal. Ef til vill
hafa þau líka verið hollvættir í
upphafi, þótt sagan lýsi þeim nokk-
uð tröllslega. Eftir að Bárðarsaga
var rituð, hafa kmnið upp ýmsar
þjóðsögur um Snæfellsásinn, og
alltaf hefir hann verið hollvættur
í meðvitund manna. Til vitnis um
það er meðal annars sú venja, að
þóí'arar hjetu á Bárð við vinnu
sína með þessum alkunna formála:
„Bárður mjnn á Jökli
leggstu á þófið mitt o. s. frv.
MinnrHgin um þessar fornu land-
vættir hefir einnig valdið því, að
menn hafa. þóst sjá andlit Bárðar
og llítar, vinkonu hans, á gömlum
steinmyndum, sem áður voru í
kirkjuvegg í llítardal. Sýnir þetta
engu síður vinsældir þeirra hjúa,
]x»tt myndirnar hafi upphaflega
verið kaþólskar helgimyndir.
Bárðarsaga er eina landvætta-
sagan í hópi íslendingasagna. En
eigi að síður eru til sagnir um
ýmsar landvættir, sem ekki er getið
þar. Svínfellsásinn er nefndur í
Njálu, og örnefnið Ármannsfell í
Þingvallasveit ber ]>ess öruggt vitni,
að menn hafa trúað því, að ár-
maður byggi í fjallinu. En ármenn
voru þan- vættir nefndar, sem gátu
haft áhrif á árgæsku og gróður
jarðar.
Um annan ármann er talað í
Kristni sögu. Hann bjó í steini
skammt frá Glljá í Vatnsdal og
var átrúnaðargoð bóndans ]>ar.
Síðar var ármaðurinn flæmdur bixrt
af kristnum biskupi, sem kom þang-
að að boða trú. Þá eru og ýmsar
sagnir um dísir og álfa, sem voru
blótuð að fornu.
Varla hafa menn gert ýkja mik-
inn mun á þeiin og landvættunjuu.
Allar þessar verur bjuggu yfir ein-
hverju huldu rnagni og nutu átrún-
aðar mannanna. ólafur Geirstaða-
álfur var tignaður í Noregi á líkan
hátt og Bárður Snæfellsás hjer,
og álfarnir, sem sagt er frá í
Kormáks sögu, bjuggu í hólum eins
og landvættirnar.
En dísirnar voru ekki fjarlægari
Jandvættunum en svp, að stundum
nttu þær heima í steinum og voru
kallaðar landdísir. Eru örnefnin
Landdísasteinar í Isafjarðarsýslu
menjar um þessa trú. Það er því á-
stæðulaust að ætla, að menn hafi
gert greinarmun á lnndvættum og
dísum þeim og filfum, sem í land-
inu bjuggu.
Varla hafa landvættirnar v.erið
nein sjerstök tegund vætta, heldur