Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1964, Page 1

mmmmm
J* ' ' á
• ■: u'v' .•■:•■.•■ •:.•:•■: •-\X
■

29. tlí'. 20. september 1964 — 39. árg.
Eftir Siglaug Brynleifsson
B
sýzantion var stofnuð af Me-
garabúum 657 f. Kr. Borgarstæðið
er við Bosporus eða Hellusund, sem
er milli Svartahafs og Marmarahafs.
Þar er nú horgin Istanbúl. Kom-
flutningurinn frá Svartahafslöndun
um fór um þetta sund, því var borg-
in snemma mjög þýðingarmikil fyr
ir Hellena. Sá aðili sem réð borg-
inni gat stöðvað kornflutning til
Hellas. Persar ráða borginni
um tíma, síðan ná Hellenar
henni aftur og í borgarastyrjöldun-
*um er oft barizt um borgina. Um
tíma 'var borgin hluti makedónska
ríkisins, en þegar því ríki fer að
hnigna verður borgin sjálfstæð
nokkurn tíma. Svo konia Rón verjar
til sögunnair.. Oft er barizt um borg-
ina og loks gerir Konstantínus hana
að stjórnaraðsetri 11. maí 330 e. Kr.
Forsendur að þessu voru margar.
Efnahagsleg þungamiðja Rómavcld-
is var í Austurlöndum, þar var.
hafði lengi verið blómlegur iðvhó
ur og verzlun. Landbúnaður var þar
einnig í miklum blóma, kornlöndin
voru í Norður-Afríku og Egypta-
landi. Austurlandaverzlunin var allt
af mjög ábatasöm. Efnahagsöng-
þveitið á 3ju öld varð vesturhlutan-
um erfiðara en austurhluta ríkis
ins. Viðreisn Diókletíanusar og Kon
stantínusar styrkti ríkið efnahags-
lega og hernaðarlega, en þá var svo
komið að vesturhlutinn átti sér ekki
viðreisnarvon efnahagslega. Skatt-
píning, verðhrun og stöðugar styrj
aldir höfðu veiklað vesturhlutann
og með flutningi stjórnaraðsetursins
hlaut fjármagnið að leita austur á
bóginn. Þessi ráðstöfun Konstantín
usar átti því þátt í því að flýta fyrir
hruni Vest-rómverska ríkisins um
leið og austurhlutinn síyrktist.
A. ust-rómverska ríkið stóð I
1130 ár. sé talið frá flutningi stjórnax-
aðsetursins til Býzantion eða Konstan-
tínópel, eins og borgin var nefnd eftir
Konstantínusi. bjóðflutningatíminn var
þessum ríkishluta hættulegur eins og
þeim vestari. Við skiptingu ríkisins 395
veisnaði stórum ástandið í vesturhlut-
anum, en hann ski-knti þó sem ríki fram
til 476. í»að hrynur í ólgu þjóðflutning-
anna, AusturhJutanum var einnig hætt,
en þó fór avo að hann stóðst þessa hol-
skoflu, straumurinn lá fram hjá landa-
mærum ríkisins og ríkið var svo til ó-
skert. Annað var það sem varð einingu
ríkisins hættulegt, en það voru trúar-
dtdiur. Aríanisminn og Nestoríanisminn
eru upprunnir í Austurlöndum. Deilur
biskupanna í Konstantínópel og Róm
leiddu að lokum til aðskiinaðar grisku
og rómversku kirknanna. Yfirbiskupinn
í Konstantinópel var þjónn krúnunnar,
en sá í Róm gerði þegar frá leið kröfu
til heimsyfirráða. Það komu snemma í
ijos þau einkenni sem sérkenndu síðar
býzanska ríkið: sterk -miðstjórn einvalds-
keisara, rikiskirkja og mál hennar var
griske og afskipti rikisvaldsins af at-
vinruvegum. Fyrirmyndin var austræn
og minnti um margt á Persaveldi, þeg-
ar það var upp á sitt bezta. Keisararnir
litu á sig sem rómverska keisara og
þóttust. eiga kröfu til alls hins forna
Rómaveldis, en það er ekki fyrr en á
sjöttu öld sem tekið er að vinna að sam-
ei.ungu hins forna Rómaveldis.
Sá sem þá kemur tii söigunnar er
Jústiníanus keisari. Með pólitík
sinni rýfur hann þá hægfara
þróun, sem þegar mátti sjá fyrir.
En hún stefndi í þá átt að gera Aust-
rómverska ríkið að hálfgerðum arftaka
heller.ísku ríkjarina. Jústiníanus virrnur
að endurreisn Rómaveldis. Hann var af
bændaættum frá Makedóníu. Hann
dreymdi um að sameina aftur Rómaveldi
í aliri sinni dýrð. Hann varrn aftur Af-
ríku, Ítalíu, Korsíku, Sardiníu og hluta
Spánar. Hann var algjörlega einvaldur,
æðsti löggjafi og lét taka saman og sam-
ræma lagabálka sem við hann eru
kenndir. Hann var arftaki Krists og
reisti honum og sér til dýrðar það must-
eri sem enn er eitt glæsilegasta hús,
sem reist hefur verið,' Sófíukirkjuna.
Hyggingarnar í Ravenna minna einnig
á veldi hans og glæsileika hirðarinnar
í Býzans á þessurn árum. Hann var eins
og áður segir arftaki Krists og barðist
því með oddi og egg gegn allri villu inn
an kristninnar og reyndi að koma á
knslnum sið þar sem hann náði til.
Keisaradrottningin Þeódóra var litillar
ættar eins og keisarinn og hafði stundað
hæpna atvinnu í æsku sinni. Hún var
honum ekki siðri að gáfum og raun-
sæi. Hún virðist hafa haft þá skoðun
að stefna bæri að því að festa og tryggja
ríkið sem bezt í austurvegi og jafnvel
að slá af trúarkröfum ef það hefði getað
orðið til styrktar ríkinu.
Það er ekki hægt að dæma um hvort
stefna Þeódóru eða Jústiníanusar átti
meiri rétt á sér, en það er freistandi að
álíta að stefna Þeódóru hefði orðið af-
farasælli. Eins og komið var þá, var von-
laus-. að endurreisa Rómaríki og það má
ætla að sigurvinningar Jústiníanusar
hafi að lokum orðið Aust-rómverska
rikinu full dýrkeyptir. Frægasti herfor-
ingi keisarans var Belisaríus, sem síðar
féll í ónáð að tilefnislausu. Jústiníanus
var tortrygginn og fordildarfullur, og
það var margt í fari hans sem var ekki
sem geðslegast. Þegar á reyndi virðist
Þeódóra hafa verið ráðkænust. Þetta
kom greinilega fram í Níka-upphlaupinu
i janúar 532. Það var hún og Belisaríus
sem björguðu þá korónu Jústiníanusar.
Irótt ríkið væri aust-rómr/erskt og
austræn áhrif s*.o til alisráðandi á þeim
landsvæðum sem ríkið spennti yfir, þá
var ríkismálið (embættismálið) latína.
Það var á allan hátt reynt að halda við
lómverskum erfðavenjum, titlar og em-
bættaheiti voru latnesk og rómverskir
siðir voru í heiðri hafðir. Þetta tekur
ekkt að breytast fyrr en á sjöundu ö!d,
ríkið er orðið hrein-býzanskt um miðja
níundu öld.
Jústiníanus deyr 565 og þá magnast
árásir Persa, og Langbarðar ná hluta
Ítalíu á sitt vald (568). Slavar taka að
herja á Balkanskaga og taka sér þar ból
fest'i. Síðan koma Arabar til sögunnar.
Árin 610—717 eru tími stöðugrar bar-
áttu gegn innrásarþjóðum og ríkið geng-
ur saman. Á þessum árum rikja Hera-
kllanar, þeim tekst að halda ríkinu sam-
an þótt þeir tapi löndum og þeir leggja
grundvöllinn að hrein-býzönsku riki. Sá
fyrsti þeirra, Heraklíus, sem ríkti 610
—641, stöðvaði Persa og hrakti. Hann
vann mikinn sigur á þeim hjá Níníve og
er stundum nefndur fyrsti krossfarinn.
Þótt hann væri ágætur landstjórnarmað-
ur og herforingi þó tók ríkið að skreppa
s< man um hans daga. Arabar taka Sýr-
land. Egyptaland, Norður-Afríku og Ar-
meníu. Ríkið nær yfir Litlu-Asíu, Balk-
anskaga og Ravenna og nágrenni. Við
þetta verður mikil breyting á öllu skipu
lagi ríkisins og umboðsstjóminni. Her-
stjórar fá völdin í þemunum eða her-
stjóraumdæmunum. Hermennirnir fengu
bújarðir gegn því að þeir gegndu her-
þjónustu, elzti sonur tók við af föður.
Þetta fyrirkomulag gafst ágætlega, hem-
aðarútgjöldin lækkuðu og tala sjálfseign
árbænda jókst. Við þetta styrktist bæði
ríki og landbúnaður. Þessu fyrirkomu-
!agi var komið á þegar ríkið var í
m»stri hættu og rætt var um að flytja
höfuðborgina til Karþagó í Norður-Af
ríku Úr því varð þó ekki. Slavar höfðu
náð miklum landsvæðum á Balkanskaga,
í lok sjöundu aldar höfðu keisararnir
náð yfirhendinni í Þrakíu og Mið-Grikk
Framhald á bls. 13
Páðreimurinn í Miklagarði, eins og ha nn var snemma á 19. öld, þcgar hiinn v ar eim notaöui- til útreiða. i baksýn
eiii af mörgum tyrkneskum moskum b orgarinnar.