Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1964, Qupperneq 12

BÝZANS
þeirra var að gera Býzans að stórveldi
Austurlanda, efia grísk-kaiþólska kristni
og hellenismann.
Nú taka hersihöfðingjar ríkisins að
íæra út landamærin. Arabar eru
hraktir yfir Efratsfljót og herir keis-
arans flæða yfir Sýrland og Palestínu.
Einn þessara keisara náði alla leið til Jer
úsalem. Basil II sigrast á hinu vax-
andi veldi Búlgara á Balkanskaga,
hann fékk viðurnefni af þt/i og var
nefndur 3úlgarabani. Floti Býzans
hreinsaði hafið af víkingum. Á Ítalíu
gerði keisarinn gildar fornar kröfur
og sérréttindi. Ríkið náði á þessum ár
um frá Sýrlandi til Dónár og frá Ar-
mn.iu til Suður-Ítalíu. Auk þeirra
ianda sem töldust til ríkisins var fjöldi
fyígiríkja og lénsríkja. Býzönsk menn-
ir.g breiðist út til frumstæðra ná-
grannaþjóða. Bókmenntir, trúarbrögð
og listir Býzans eru fyrirmyndin með-
al Búigara, Króata, Serba og Rús-sa.
Á þessu tímabili var Konstantínópel
, Pans miðalda". Þetta var eina stór-
borgir. í Evrópu; þar blómguðust iðn-
aður og verzlun, vrsindi og fagrar list
ir. Þar voru göfugustu kirkjur kristn-
inr.ar og leikhús og leikvangar. Frá
því á níundu öld og fram á þá fjórt-
ándu voru skólar borgarinnar taldir
þrir fremstu i Evrópu og í löndurn Ar-
aba. Stærðfræðingar, stjarnfræðingar
og náttúrufræðingar sköruðu fram úr
h.ver á sinu sviði. Heimspekingarnir
iásu Platon og Aristóteles og þeir
kyr.ntu Evrópumönnum fræðin, sem
áttu svo mikinn þátt í ítölsku endur-
reisnarstefnunni. Listiðnaður var mik-
ill í borginni og dýrmætustu kirkju-
gripir á Vesturlöndum voru þaðan.
I.úxusvörurnar frá Konstantínópei
bárust um alla Evrópu og einnig til
ianda Araba. Gullsmiðirnir gerðu
kirkjugripi og kvenskraut sem alls-
stnðar var eftirsótt, siikiiðnaður var
mikili í borginni og allskonar vefnað
ariðia. Hráefnið til þessa iðnaðar kom
víða að, allt frá Kína. Gimsteinar og
krydd'vörur komu frá Indlandi.
Kiyddið var ein dýrmætasta vara mið
a'da. Sá sem réði yfir þeirri verziun
hlaut að auðgast. Árabar fluttu vör-
una áieiðis og síðan var hún unnin í
brrginni eða dreift þaðan út um mark
aðslöndin. Frá Rússlandi var flutt
korn , fiskur, salt, hunang, vax, grá-
vara, kavíar og þrælar. Á tíundu og
eileftu öld sinna norrænir menn þræla
verz.un í Rússlandi og selja þræla og
ambáttir bæði til Araba og Býzans.
Uianríkisverzlun vestur á bóginn var
að mestu bundin ítölsku borgunum,
einkanlega Feneyjum. Síðar náðu
Feneyingar ýmiskonar sérréttindum
í Býzans og náðu að lokum undir sig
allri verzlun borgarinnar.
Ríkisvaldið hafði nákvæmt eftir
lit með verzlun og iðnaði. Ríkið á-
kvað verð vörunnar, framleiðsiumagn,
gæð: og vinnulaun. Verðlagseftirlitið
var mjög strangt og eftirlit mikið og
nálcvæmt með bæði innlendum og er-
lendum kaupmönnum. Bannað var að
flvtja vissar vörutegundir úr landi,
t.d. var bannað að flytja purpuralitt
piiki úr iandi, sá litur var aðeins ætl
aður hirðinni. Tollgæzlan var mjög
nákvæm og þung viðurlög ef bannað-
ur varningur var fluttur inn eða út,
hýðing, sekt og vörur gerðar upptækar.
Tollar voru bæði á innfluttum og út-
fluttum vörum, einnig söluskattar. All-
ar vörubirgðir voru stimplaðar sem
fluttar voru til landsins og utan. Ein-
staka kaupmenn höfðu þó undanþágu,
einkanlega Feneyjakaupmenn. Tolla-
tekjur og leigutekjur keisaranna af
búðum og mðrkuðum námu geysiháum
upphæðum. Verzlunin var sú atvinnu-
grein ríkisins sem gaf mestan arð.
Þ'VÍ var eð.ilegt að ríkisv;«dið heíði
svo náið eftirlit með allri verzlun £
ríkir.'u. Verðlagseftirlitið var mjög
strangt og harðar refsingar við brotum.
Meðan Býzans réð löndunum þar sem
endastöðvar verzlúnarleiðanna til Asíu
lágu var verzlunargróðinn þeirra. Einn-
ig náðu þeir oft hagstæðum samning-
um um aðstöðu til verzlunar í þeim
löndum sem þeir réðu ekki.
Beztar heimildir um Konstantínópel
eru frá tíundu og fram á tólftu öld. Þá
bar borgin öll merki austræns staðar.
Þarna skiptust á kyrrlát hverfi, prýdd
breiðgötum, kirkjum og höllum aðals-
ins, og þröng og skitin fátækrahverfú
ICeisarahaliimar lágu að Marmarahafi,
umkringdar fögrum görðum. Þetta
var borg innan borgarinnar, og innan
hennar voru margar glæstustu bygg-
ingai- og mörg beztu listaverk, sem
þá voru í Evrópu. Það var von að lang
ferðamenn af norðurhjara nefndu
þessa borg Miklagarð. Þarna ægði
saman hinum ólíkustu þjóðum, Ev-
rópubúum, Asíumönnum og Afríkunegr
um. íbúatalan var há og töluverður hluti
íbúanna var atvinnulaus og ríkið sá
honum fyrir lífsviðurværi. Úpphlaup
voru tíð og oft þurfti mik'a lagni til
að iægja óeirðimar.
1. egar Basil II fellur frá 1025 var
ríkið eitt voldugasta veldi í Evrópu. En
fcú Hofet EHI^un^ V^gna éhæfr'a iand
stjornenda. í>að var slakað á stjórnar-
taiununum og þá reis aðaliinn upp gegn
rikisvaldinu og óstjórn og upplausn
marka sögu ríkisins næstu fimmtíu
arin. 1081 nær Komneni-ættin völdum
og ríkir til 1185. Alexíus, Jón, Man-
úel og Andróníkos eru allir afburða-
menn hver á sinn hátt. Það sem þeir
unnu ekki með sverði unnu þeir með
diplómatí. Konstantínópel var ein
mxðstöðin í utanríkispó.itík Evrópu-
ríkjanna á tólftu öld. Auður ríkisins
og verzlunargróði var ekki minni en
áður hafði verið þegar bezt lét, og
ferðamenn eiga ekki nógu sterk orð til
að lýsa dýrð og veldi borgar og keis-
ara. Þetta var hinzta blómaskeið Býz
ans.
Framha’d af bls. 1.
landi. Slavar loka landleiðinni til Vest-
ur-Evrópu norður á Balkanskaga, og
skipti ríkisins við Vestur-Evrópu verða
íakmarkaðri en áður. Þetta verður til
þess að ríkið verður hellenskara, grískan
vinnur á, bókmenntirnar verða grískari
og- kirkjan greinist skýrar frá vest-
rænu kirkjuhni. Deilurnar um trúmálin
verða ákafari og harðari. Allt þetta þok
ar ríkinu austar og þrátt fyrir ófarir og
landamissi er ríkið sterkara fyrir en áð-
ur, það er betur skipulagt, umboðs-
stjórnin styrkari og herinn betur skipu
lagðui og traustari.
* eir sem fullkomnuðu verkið voru
ísárísku keisararnir. Þeir endurskipu-
lögðu ríkið og einbeittu sér að því að
styrkja það sem austrænt riki, létu hug
sjin Jústiníanusar um endurreisn
Rómaveldis lönd og leið. Leó III og
Konstantínus voru þeirra merkastir.
Þeit voru bæði ágætir herforingjar og
landstjómarmenn, tókst að stöðva Ara-
ba og halda Búlgörum í skefjum. Deil-
urnar um helgi dýrlingamynda
voru hvað harðastar á valdaárum ísár-
ísku keisaranna. Þessar deilur stóðu
í um hundrað og fimmtíu ár og oliu
miklum glundroða innan ríkisins. IVí
var trúað að dýrlingarnir hefðu fest á-
sjónu sina í helgimyndunum, þær væru
yfirr.áttúrlega ti! komnar, aðrir töldu
þetta skurðgoðadýrkun. Þetta olli hin-
um hörðustu deilum. Margar þessara
myrda voru og eru hin mestu listsvcrk,
mikið var eyðilagt, en nýjar myndir
voru gerðar í stað þeirra og engu breytt,
það hefðu talizt helgispjöll. Stíll þess-
ara mynda er svipaður. Þær voru bæði
málaðar á tré og gerðar af steintíglum.
Veldi Evrópuþjóðanna efldist á þessu
tímabili, einkanlega Frakka. Karl
mikb endurreisir Rómaveldi árið 800.
Evrópuþjóðirnar taka upp stefnuna
„endurreisn Rómaveldis". Þessi pólitík
varó einkanlega þýzku keisurunum dýr
kejrpt áður en lauk.
1 rátt fyrir hernað Búlgara og töku
Krítar 826 jókst veldi keisaranna og
auöur ríkisins. Með töku Krítar hefst
víking Araba á Miðjarðarhafi. Á dögum
Þeófilosar er glæsileiki hirðarinnar
í Konstantínópel hvað mestur og gef-
ur ekki eftir hirðinni í Bagdad. .Bygg-
ingariislin nær nýjum hátindi og að-
rar listir og bókmenntir blómslra,
þelta var upphafið á menningarlegri
endurreisn. Bardas hefur aftur til
vegs háskóiann í ' Konstantínópel og
hann verður eitt aðalmenntasetur
Evrópu. Áhrifanna frá Býzans gætir
víða. Cyril og Meþódíos kristna Slava
og þeir taka upp gríska stafrófið.
Áhrif; jnna gætir einnig í Vestur-Ev-
rópu, byggingar sem. reistar eru þar
eru stæling á býzanskri byggingarlist
og skreytilistin er af býzönskum upp-
runa. Bókaskrautið barst til megin-
landsins frá íriandi og einnig beint
frá Býzans. írska skrautið er náskylt
því býzanska. Skreytilist á Norðurlönd-
um verður fyrir áhrifum frá Býzans.
Veifnaðarvörur voru léttar í flutningi
og með þeim berst býzanskur stíll til
Norðurlanda. Árið 843 var kominn á
friður innan kirkjunnar og kirkjan
verður griskari og þjóðlegri en áður.
Allt þetta styrkir mjög ríkisvaldið.
CJm miðja níundu öld er svo komið að
ríkið er hrein-býzanskt. Frá lokum
níundu aldar og fram á miðja elieftu
öld verður glæsileiki og auður ríkis-
ins b.vað mestur.
Keisararnir sem ráða ríkjum næstu
hundrað og fimmtíu árin voru flest-
aliir afburðarmenn. Basil I, Fókas og
Basil II voru allir hinir ágætustu land-
stjómarmenn, viljasterkir, samvizku-
liðugir og harðlyndir. Þeir voru ágætir
stjórnmálamenn og herforingjar. Stefna
Svo hefjast krossferðirnar, sem urðu
ríkmu síðar til hins mesta ófarnaðar.
Vosturlandamenn kynnast af eigin
raun dýrðinni og auðnum sem saman
var kominn í Konstantínópel, og þegar
óhæfir stjómendur taka við af Kom-
neni- ættinni lyktar fjórðu krossferð-
inni með töku Konstantínópel 1204.
Þótt latneska keisaradæmið ætti
ekki langa sögu þá náði ríkið sér
aldrei eftir þetta. Paleólóga-ættin rík-
ir frá 1261 til 1453. Þetta ríki var
dæmt til hruns. Nágrannaríkin á
•Balkanskaga svældu undir sig lönd
keisaradæmisins. Tyrkir gera Adrianó
pel að höfuðborg sinni í Evrópu.
ítalskir kaupmenn ná verzluninni á
sitt vald og með því var lífæð ríkisins
skorin. Tekjulaust ríki stenzt ekkL
Penxnga var aflað með því að selja
héruð og landshluta, listmuni og skart
gripi. Um miðja 14. öld var svo komið,
að þegar Jón V kvænist var borð-
búnaðurinn úr leir, þar sást ekki einn
gull- eða silfurdiskur á borðum. Jón
V veðsetti keisarakórónuna og að
lokum urðu keisararnir að leita til ok-
urkarla. Þótt ástandið væri engan
veginn gott síðustu tvær aldirnar, sem
ríkið stóð, þá var menningarástandið
ekki síðra en áður. Skólar störfuðu
eftir sem áður, ágæt rit voru sett sam
an og bókaiðjan í klaustrunum stóð
með blóma. í bjrrjun fimmtándu ald*
ar voru mörg fegurstu hverfi Konstan
tínópel í rústum, íbúunum" hafði stór-
fækkað og það gekk erfiðlega að £4
fé til þess að standa straum af nauð-
synlegu viðhaldi Sófiukirkjunnar. —*
í dauðateygjunum K/etja menn keis-
aranii til að taka sér titilinn „Konung
Mósaik-brjéotir.ynd af Jóni II komnen osi í Sófiukirkjunni.
19. LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
29. tbl. 1964