Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1969, Blaðsíða 12
„Viðfangsefni heimspekinnar, eins
og það kemur mér fyrir sjónir, er
að verulegu leyti rökleg skilgreining
og rökleg sundurliðun. Heimspekin
fjallar um innri tengsl og hugsanleg
ar andstæður milli annarra vísinda-
greina í rikari mæli en nokkur fræði
grein önnur.... Heimspekin á að vera
altæk og setja fram djarfar tilgátur
um alheiminn, sem vísindin geta ekki
enn sannað eða afsannað. En þær
verða ætíð að koma fram sem til-
gátur, ekki (eins og alltof oft ber
við) sem óbreytanleg sannindi á borð
vfð kenningar trúarbragðanna. En
enda þótt yfirgripsmikil heimsmynd
sé hluti af viðfangsefni heimspek-
innar, tel ég það ekki þýðingarmesta
hlutann. Merkasta viðfangsefni tel ég
í því fólgið að gagnrýna og skýra
hugtök, sem menn vilja gjarnan á-
lita grundval'larhugtök og tileinka
sér gagnrýnislaust. Sem dæmi get ég
nefnt: sálarlíf, efni, meðvitund, þekk
Jón Hnefill
Aðalsteinsson
Jean-Paul Sartre
wf/iítM
Charles L. Stevenson
Skilgrein-
ing hug-
taka þýð-
ingarmest
ing, reynsla, orsök, vilji, tími. Eg
tel öll þessi hugtök ónákvæm og
ómarkviss, og tel að þau séu alltof
óljós til að gegna hlutverki í ná-
kvæmnisvísindum.“
Þannig kemst Bertrand Russell
að orði í grein sinni, Röklegur atóm-
ismi, sem út kom árið 1924. Tilvitn-
unin er tekin úr fjórða bindi hins
mikla safnrits Konrad Marc-Wogaus:
Filosofin genom tidema. Strömningar
och problemstallningar genom filoso-
fins historia i tankarnas egna texter.
1900-talet. Albert Bonniers förlag
1964. f þessu bindi er fjallað um
heimspeki þessarar aldar, helztu við-
fangsefni og lýst því hve heimspeki-
legri hugsun hefur þokað fram á
við í samtímanum. Tilvitnun Russells
hér að framan gefur nokkra hu.g-
mynd um hverju heimspekin hefur
einkum beinzt að á þessum tíma, en
hann hefur verið í hópi afkastamestu
liðsmanna á öndverðri öldinni sem
kunnugt er. Aðrir heimspekingar, sem
fjal'lað er um í þessu bindi og birt
verk eftir, eru: G.E. Moore, Rudolf
Carnap, Ludwig Wittgenstein, Gil-
bert Ryle, J. L. Austin, W. V. O.
Quine, Nelson Goodman, Charles L.
Stevenson, Georg Henrik von Wright
Martin Heidegger og Jean-Paul Sar-
tre.
f aðfararorðum segir Konrad Marc-
Wogau, að við síðustu aldamót hafi
raunverulega orðið bylting í heim-
spekilegri hugsun, er hafi beinzt gegn
hugsæi'legri heimspeki og brotið leið
skilgreinandi heimspeki og röklegri
reynsluþekkingu, sem hefur verið
svo mikils ráðandi á þessari öld.
Þar segir ennfremur á þessa leið:
,,f stórum dráttum er hægt að tala
um fjórar meginstefnur í heimspeki
samtímans. Tvær þeirra — nefni-
lega díalektískur materíalismi, sem
er opinberlega viðurkennd heimspeki
kommúnistalandanna, og nýtómismi,
sem er heimspeki kaþólsku kirkjunn
ar — standa föstum rótum í eldri
heimspeki, hin fyrri í kenningu Marx
og Engels og hin síðari í kenningu
Tómasar af Aquino. Þessar tvær stefn
ur eru alveg bundnar af þessum
eldri kenningum. Enda þótt þser telji
nú stóran hóp málsvara og geti hreykt
sér af gríðarmiklum bókmenntum hef
ur hvorug þeirra þokað heimspeki-
legum umræðum fram á leið svo að
nokkru nemi. Þessvegna á hvorug
þessi stefna heima í úrvali sem þessu.
Þriðja stefna, existentialisminn, á
marga fylgismenn í Þýzkalandi og
rómönsku löndunum. Hugarheimur
þessarar stefnu er á sinn hátt nýj-
ung í samtíðinni, og hefur einnig
markað djúp spor í bókmenntir ald-
arinnar. Fyrir vísindalegar heim-
spekiumræður hefur þessi stefna hins
vegar tæpast haft nokkra þýðingu.
Þó má teljast réttmætt að láta nokkur
sýnishorn úr heimspekilegum ritum
existentialista fylgja í þessu úrvali.
— Fjórða stefnan er nefnd sameig-
inlegu nafni skilgreinandi heijfcispeki.
Hún má heita allsráðandi í engil-
saxnesku löndunum, Hollandi, Skandi
navíu og Póllandi. Einstakir talsmenn
eru að sjálfsögðu einnig í öðrum
löndum. Flestir textanna í þessari
bók eru sóttir í ýmis rit þessarar
skilgreinandi heimspeki.“
G.E Moore og Bertrand Russell
eru fremstir í þessu bindi, báðir
fæddir laust eftir 1870. Er þeir hófu
nám í Cambridge var Hegelíanismi
ríkjandi heimspekistefna þar við há-
skólann og aðhylltust þeir þá stefnu
báðir fyrst í stað. En að áratug liðn-
um sagði Moore skilið við Hegelíam-
ismann og skömmu síðar fylgdi Russ-
ell dæmi hans. Hafa þeir sameigin-
lega lagt grundvöll að nýrri aðferð
að nálgast heimspekileg viðfangsefni,
Cambridgeheimspekinni svonefndu,
sem á fyrstu áratugum aldarinnar átti
miklu fylgi að fagna í Englandi og
utan þess. Tvær greinar eru þarna
eftir Moore: Til varnar heilbrigðri
skynsemi og Hugtakið innra gildi,
en Russell á þrjár greinar í bókinni:
Um merkingu, Röklegur atómismi og
Rannsókn um merkingu og sannleik.
Fáum árum eftir að Moore og Russ
ell sögðu skilið við hugsæiheimspek-
ina var grundvöllur lagður að Upp-
sálaheimspekinni í Svíþjóð, sem að
nokkru er hliðstæð Cambridgeheim-
spekinni. Og nokkru síðar, eða laust
eftir 1920, myndaðist öflug hreyfing
gegn hugsæiheimspeki og háspeki á
meginlandi Evrópu. Miðstöð þeirrar
hreyfingar var í Vín og var þessi
heimspekistefna því fyrst nefnd Vín-
arhreyfingin, en hefpr síðar verið
nefnd Röklega reynsluþekkingin. Hef
ur þessi heimspekistefna haft mikil
áhrif víða m.a. vegna þess að ýmsir
talsmenn stefnunnar neyddust til að
flytjast til Englands og Ameríku.
Rudolf Carnap er þarna fremstur í
flokki. Hann er fæddur 1891, var
dósent í Vín en síðar prófessor við
Þýzka háskólann í Prag frá 1931.
Árið 1936 sá hann sér nauðugan kost
að yfirgefa Evrópu af stjórnmálaá-
stæðum og síðan hefur hann starfað
við bandaríska háskóla, einkum í Chi-
cago og Los Angeles. Framan af ævi
þótti Carnap vera undir talsverðum
áhrifum frá Russe'll og hefur unnið
úr ýmsum hugmyndum hans og út-
fært þær. Carnap á þrjár greinar í
þessu safnriti, einn kafla úr hverri
eftirtalinna bóka: Röklegri byggingu
heimsins, röklegri setningafræði máls
ins og Merkingu og nauðsyn.
Oxfordhópurinn nefnast þeir heim-
spekingar, sem hæst ber í enskri
heimspeki um þessar mundir. Hafa
þeim einkum lagt sig eftir rannsókn-
um á málnotkun og könnun á ein-
stökum blæbrigðum hugtaka. Helztu
forvígismenn þessarar hreyfingar
hafa verið Gilbert Ryle og J. L.
Austin. Gilbert Ryle er prófessor í
Oxford, fæddur 1900. Bók hans Sál-
arhugtakið, er út kom 1949 hefur
haft gífurleg áhrif í heimspekium-
ræðum síðustu áratuga. Gagnrýnir
hann í þessari bók hugmyndir Des-
cartes um sálina og samband sálar
og líkama. Telur hann mistök hans
einkum í því fó'lgin, að blandað sé
saman tveimur hugmyndagreinum, er
í eðli sínu séu óskyldar. Viðfangs-
efni Oxfordshópsins birtast ágætlega
í eftirfarandi orðum Gilbert Ryles:
„Margir menn geta talað skynsam-
lega með hjálp hugtaka án þess að
geta talað skynsamlega um þau, með
æfingu hafa þeir komizt að því hvern
ig á að nota hugtök, a.m.k. innan
vel þekktra marka, en þeir geta ekki
gert sér grein fyrir röklegum reglum
notkunar þeirra. Þeir líkjast fólki,
sem þekkir vegina í sveit sinni en
getur ekki komið þeim saman á korti
og rakið þá þar og þaðan af síður
getur það gert sér grein fyrir veg-
um á korti yfir álfuna eða landið,
sem sveit þess er í.“
f hópi fulltrúa nýjustu viðfangs-
efna heimspeki'legrar umræðu er Char
les Leslie Stevenson, prófessor við
Michigan háskólann í Bandaríkjun-
um. Bók hans, Siðfræði og mál, er út
kom 1944, hefur haft mikil áhrif og
fleygt fram umræðum um mats- og
merkingargildi yrðingar. í kafla úr
verkum Stevensons, sem þarna er
birtur, fjallar hann um merkingar-
hugtakið og sama hugtak þegar það
hefur einnig tilfinningarlegt innihald
Bókinni lýkur á köflum úr verk-
um existantialistanna, Heideggers og
Sartres. Eins og í fyrri bindum er
gerð góð grein fyrir hverju verki,
sem þarna birtist. Gefur bókin eink-
ar glögga mynd af því, sem mark-
verðast er í heimspeki samtímans.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. jan. 1969