Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1969, Qupperneq 7

Ein þeirra mörgu mynda sem ueknar voíu í ferð Apollo 8 i desember sl. Stærsti gigurinn á mynd-
inni (Goclenius) er um 65 km í þvermál.
friam. Það vantar því mikið á
að yfirborðiniu sé full'koml&ga
lýst með því að segja að það
sé „dökfkleitt víðast hvar“ eins
og sagt var 'hér á unida/n.
Yfirborð tunglsimis skiptist í
stórum dráttum í fjalllendi o<g
sléttlendi, öðnu ruafmi „megin-
lönd“ og „höf“, en sú niafnigift
er frá þeim tíma þegar menn
héldu, að á tumglmu væ-ru höf
í líkingu við 'höf jarðariinntar.
Höfiin á tungliniu eru miun
dekkiri en meginlömdin og til-
tölulega skýrt afmöirkiuð; hin
etærstu þeirra sjást greinilega
imeð berum augum sem dökkir
blettir á tumglimu. Það er á eimu
(hafimu, Mare Tranquillitatis
(Hafi rósemimmar) sem áform-
að etr að láta fyrstu turaglfar-
ama lenda. Á meginlöndumum
rísa mörg fjöll og há, þau hæstu
eru jafmvel hæriri en hæstu tind-
air Himalayafjalla. Suim þeirra
mymda fjallgarða sem svipar til
fjallgarð-a á jörðinni, en mest
ber þó á hrimgfjölium eða gíg-
uim, eims og aikumniugt er. Gíg-
arnir eru af ölLum stærðuim,
frá smæistu hoium upp í riisa-
vaxnar hringmyndanir, yfir 200
km í þvermál. Stærstu hrirag-
fjöllin eru svo stór, að maður
sem stæði í miðju þeirira myndi
ekki sjá barmana vegraa tunigl-
buniguinmar sem skyggir á.
Uppruni tumglgíganna er eitt
af fræigustu deiluefmum vísind-
aniraa; um það hiafa verið skrif-
aðar ótal greinar. Elzta kenn-
ingin er að sj álfsögðu sú, að
þetta séu eldgígar hliðstæð'ix
þeim sem þakkjast á jörðiinni.
Onn ur ymgri keraning er á þá
leið, að -gígarnir hafi myndazt
við f-all loftsiteina á tunglið.
Sú hugmynd er að vísu ekki
eiras ný og m-argir halda, því
að Þjóðveirjinn von Gruithui
sen setti hama fram árið 1823.
Á síðari árum hefur þessi kenn-
img átt miklu fylgi að fagma,
eink-anlega meðal bandarískra
vísindamianna, og af síkrifum
sumra mætti ætla, að aðrar hng-
myrndir væru eiklki lein-gur til
umræðu. Þ-að er þó ekki sann-
leikanium samkvæmt. Margir
evrópskir tuniglfræðiiragar, og í
raumimni fleistir þeirra sem sjálf-
ir hafa u-mnið að ‘köniraun tumgls-
iims, eru þeirrar skoðunar að
loftsteimakemni-n-gin nægi ekki
til að skýra raema einthvemn
hluta af þeim gíguim sem á
tunglimu eru. Gígannir eru m.jög
fjölbreytilegir útlits, svo að
tun-glfræðinigar -greiima þá í allt
að 40 flokka. Fjöl-mörg rök hafa
verið leidd að því, að útlit
suimra gíigamnia og dreifinig
þeirra bendi til imrari orsafca,
að þei.r séu eldvörp einhvers
konar, eða h-afi þróazt mieð öðr-
um ihætti.
Til dæmi-s um þá mögiuleik-a
’Sem til greina koma, mæfti
n-efma tilgátu sem kanadíski
stjörraufræðingurinin Donald
MacRae setti fram árið 1962.
MacRae líkti tuniglgígumum við
sérkemnilegar ísmyndanir, svo-
mefmda pimgóa, sem finnast í
heimskautalöndum. Piimgóamir
myndast smám saman við frost-
lyftingu vegma ísþýkknis undir
yfirborðimu, og á lokastiigi
mynd-un'arimniar stend-ur eftir
stór slétta uimgirt hringlaga
fjalli. Ef tumglið (ásamt reiki-
stjörmumuim) er u-pphaflega
myndað við sam-safn o-g sam-
ruma smærri efnisagraa, er ekk-
ert líklegra en að venulegt
magn af ís hiafi orðið innlyksa
í hmettimum í upphafi. Hæg-
fara hitu-n frá geislavi-rkum efn-
um h-efði þá leitt til þess að ís-
imn flyttist frá iðrum tumiglsdns,
þar sem heitast var, til yfir-
borðsins, og myndaði íshellu
undir yfirborðirau þar sem sól
náði ekki til. Þannig mætti
þá hugsa sér ísmynda-nir á turagl-
imu í líkingu við pimgóama á
jörðimni.
Nú efast enginin uim það, að
eimhverjir tumglgígannia séu eft
ir 1-oftsteina. Bn þegar frá enu
taldar örfá-ar u-mdanteknimgax
er mjög erfitt að skera úr því
með vissu, ‘hverjir gíg-amna
gætu verið eftir loftsteina og
hverjir ekki. Stærðin ein er lít-
il vísbendinig. Að vísu mætti
benda á það, að á jörðinni eru
hringlaga jarðeldamyndanir
bæði fleiri og stæirni en gígar
eftir loftsteina, en að-stæður á
tumgllimu eru sv-o ólífaar aiðistæð-
um hér á jörðimni, að erfitt er
að draga öruggar ályktanir af
samanburði sem þessum. End-
anleg vitmeakja um uppruna
tun-glgígamma fæst varla fynr
en tumglfarar hafa gert þar ýt-
arlegar jarðfræðile-gar ath-ugan-
ir. Slíkar athugandr miuniu vafa
laust taka lan-gan tíma, en
þeirra verður beðið með ó-
þreyju.
HRÆRINGAR Á TUNGLINU
Yfirborð tunglsims ber það
með sór, að tunglið hefur átt
viðburðaríka ævi. Það er ekki
aðeims að gígar hafi mynd-azt,
stórir og smáir; þeir 'hafa lífca
eyðzt, sumir svo mjög, að þeir
eru nærri þvi horfhir. Aðrir
gígar hafa afl-agazt meira eða
miran-a vegrna krafta í tungl-
skorpumni. Hvensu yfirgripsmik-
il þau átök eru sést bezt á því,
að allt yfirborð tunglsims er
markað af sprunigukerfi með
föstuim höfuðstefmum. Um ald-
ur himraa ým-su lan-dslagsmynd-
ana á tunglimu verður lítið full-
yrt, en sterk rök hn'Lga að þvi
að „m-eginlöndin“ séu elzt, en
,,'höfin“ hafi myndazt síðar, ef
til vill löngu síðar. Sumir gíg-
amraa, og þá sérstaklega þeir
stærstu, eru greinilega eldri en
höfin, en mimmstu gígarnir virð-
ast veira hvað yngstir. Aðeins
örfá dæmi fimnast um það að
stór gigur hafi með myndiun
sirani skaddað mimná gíg, sem
fyrir var.
Að hve miklu leyti gígamynd-
un á sér emn stað, er erfitt að
segja u-m, því að athuganir
stjörmufræðimga n-á yfir svo
skamman tíma. Aðeins 150 ár
eru síðan farið var að athuga
yfirborð tumglsins nákvæmlega
með sjómaukum. Á þessu tíma-
bili hafa emgar stórfelldar lands-
lagsbreytin-gar átt sér stað á
turagliirau svo að óyggjandi megi
teljast. Þetta sammar þó lítið,
því að samia -hefði mátt segja
um jörðima séð frá tiunigliinu við
svipu® skilyrði á þessu sama
tímabili. Minimstu hlutir á tumgl-
iniu sem un-nt er að sjá í sjón-
auka frá jörðu, eru um hálfur
kílómetri í þvemmál, svo að
talsverðar breytimgar gætu átt
sér stað án þess að það sæist
frá jörðimni. Öðru máli myndi
gegma um eldigos eða fall loft-
steiraa á turaglið. Slík fyriirbæri
æt'tu að gefa frá s-ér raæigi-
'ieiga birtiu tii að sjiást firá jöæðtu,
aið miinmsita kio-siti á þ-eim hiuita
tuimgilis þar siem -sól ekki
Skín þá stun-dima. En þá er það
uradir hendingunni komið hvort
einlhver er að horfa á réttan
stað á t-umglinu á réttum tíma.
Aðeims fáeini-r m-e-nn ‘h-afa á lið-
imni tíð skoðað yfirþorð tun-gls-
inis með n-okfkunri mákvæmnd, og
athuganir þessara marania hafa
af eðlilegum ástæðum verið
slitróttar. Þeim mun merkilegra
er það, að ljósfyrirbæri hafa
hvað eftir aninað sézt á turagl-
imu, svo og misturhlettir, eem
skyggt hafa á allstór svæði. Um
400 skráðar lýsiragar eru til af
siíikum fyriirbæirum, ailt frá
því á sextándu öld og
fram á síðustu ár. Flest
fyrirbærin hiafa verið Skamm-
vimn, staðið í stundarfjórðung
eða svo, en stöku siramum hiafia
þau varað lemgur. Um 100 þeirra
‘hafa sézt á eirau og sama svæð-
imu (í gígmum Aristarkusi eða
grennd við hamn), ogstaðsetn-
irag himma vekiur ein-nig grun um
að iramri öfl hafi verið að verki,
a.rn.k. í sum skiptin. Það er
erarafremuir athyglisvert að flest
þessara fyrirbæra hafa sézt á
þeim dögum sem tumgl var raæst
jörðu. Gæti því hugsazt að flóð-
krafbur j-arðar á tunglskorpuná
korni þ-arma við sögu. En þótt
miemn viti lítið enn um eðli
þessara fyriirbæra, ætti að vena
ljóst, að turaglið er eklki sá al-
dauði heimiur sem ýmsir hafa
gert sér í hugarlund.
TILRAUNA9TARFSEMI
Á TUNGLINU
Eimn höfuðkostur tunglsinis
frá sjómarmiði vísind-amianna á
ýmsum sviðuim er að þar sfculi
ekki vera meitt andrúmsloft.
Þótt leiða megi rök að því að
tunglið hafi einhvem vott af
gufiulhvolfi, er þar algjörlega
loftlaust í venj-ulegum skiln-
imgi þess orðs. Jafnvel með
m-estu loftþymningartækni í
ranmsökmarstofum á jörðirani er
gjöirsamlega ómögulegt að
mynda amn-að eims tóm'arúm og
ríkir á turaglinu. Þar af leiðlr,
að á tun-glinu verða aðstæðúr
til að gera ýmsar eðlisfiræðileg-
ar og efraafræðilegar tilraunir,
sem ekki er hægt að fram-
kværnia á jörðimni. Tilraunir
sem þegar er farið að ræða,
snerta m.a. eðli ljóssins ( ná-
kvæm-a mælimgu ljóShrað-aras og
álhrif þyngdarkrafta á ljósið)
og grundvallareimiragar efnisins
(frumeindir og sameindir). Ann
að viðfangsefni sem mörgum er
hugleikið, er eðli þyngdaraflis-
iras. Meran Ihefur len-gi gruiraað,
að þymgdansvið breiddist út frá
hlutum líkt og ljósbylgj-ur, en
erfiðlega hefuir gemgið að stað-
festa þetta með beiinium athuig-
umum, m.a. vegna þess að á
jörðirmi eru svo miargir hlutir
á ferið og fluigi — oif milkiið rót
á þymgdansviðinu. Á tunglinu
myradi slikira truflana ekki
gæta, og auðveldara yrði að
kamraa þymgdaiTbylgj-uæ utan úr
himirageim-num, ef slíkar bylgj-
ur eriu til.
Vegraa loftleysisiras er veðnun
á tunglinu seranilega hverfandi
líltdiL Um vatn er eklki að ræð-a
yfirborðiniu, og átarif hita-
breytinga til niðurrifs verða því
mun mimni en ætla mætti af
stærð hitasveifiumraar. Hins veg-
ar er tunglið með öllu óvarið
fyrir á'hrifu-m loftstei-naryks og
sólvinds (rafhlaðinoa agiraa frá
sólimni) sem stöðugt lei'ka um
yfirborðið og „veðia“ það ef
svo mætti segja. Þessi „veðr-
un“ er þó afiar hæg og efeki um-
talsverð miðað við þá veðrun
sem vatn og vindar valda á jörð-
i-nnii. All-ar líkur bend-a því til
að tumglið hafi varðveitt meirlki
um sögu síma og þróun í miklu
rífeari mæl'i en j-öirðiiin. Nú hetf-
ur tunglið svo lemgi verið fylgi-
himöttur j-arðarinnar, ef til vill
frá upphafi veiga, að saga þess
nátengd sögu jarð-ar. Þess
vegma er hugsanlegt að athug-
anir á yfirborði tunglsins geti
varpað nýj-u ljósi á sögu jarð-
arinnar. Þá ætti raranisókn á loft-
steiraum og loftsteinaryki á
tuinglimu að veita upplýsimgar
um styrkleifea geimigeisla og sól-
vinds þúsundir áramilljóna aft-
ur í tímarara. Loks er liklegt að
mefki megi finna um það í
steimum á tuniglinu, hvort
spre-mgis'tjörnuir hafa , blossað
upp í raágrenni sólkerfisins á
liðimni tíð. Er þá komið iran á
svið stjörnufræðinnar, en verk-
efni þeirrar fræðiigreiraar á
tumglirau eru efini í kapítula út
af fyrir sig.
á tunigliniu
í mörguim
mun ávinm-
TUNGLIÐ SEM
STJÖRNUSTÖÐ
Þótt raransóknir
opni nýjar leiðiæ
greinum vísinda,
iragurinn hvergi verða meiri en
í stjörnufræðinni. Frá turaglinu
miunu st j örmuf ræðin-gar geta
hor'fit chiradriað á him-irageiminn,
lausdr við mistur og tíbrá arad-
rúmsloftsins. Þar verður umnt
að mæla allar tegundir geisla
sem berast utan úr geimmuim,
ekki aðeins sýndlegt ljós, heldur
eiranig geisla sem aldrei komast
gaginium an-drúmsloft jarðar:
mjög útfjólublátt ljós, röntgen-
geisla, gammageisla, inmrauða
geisiia, útvarpsbylgj'ur alls koraax
og geimigeisla. Fyrstu mæliragar
með eldflaugum og gervitumgl-
uim 'hafa samnað svo ekfci verð-
ur 'um villzt, að þessi framandi
gei-slun felur í sér lykilinn að
ýmsum helztu ráðgátum al-
heimisiras.
Ekki er víst að meran geri
sér almemnt ljóst hversu erfitt
er að gera stjömiufrœðilegar at-
huganir frá yfirborði j arðar.
Sífelld tíbrá í andrúmsloftinu
(sbr. blik stjarnamma) veldur
því að sjómaufear nýtast ekki
sem skyldi, myndir verða al-
drei fullkomlega skýrar, jafn-
vel við hagstæðustu skilyrði.
Ljósadýrð men-nimgai'minar lýs-
ir upp næturhimininn í sívax-
andi m-æli og truflar athuganir
frá stj örmustöðvum sem áður
töldust afskekktar. Vissar eld-
flaugatilraunir í háloftunum
hafa skapað verulega birtuaukn-
ingu raætuiihimimsinis í tiltekn-
um litrófslimuim. Loks hefur á
síðustu árum mjög verið þremigi
að kosti útvarpsstjörmufræðdmiga,
sem vinraa við að feaimna út-
varpsgeislun utara úr himdn-
16. júM 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7