Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.1970, Qupperneq 8

Höfundur þessarar greinar er
ungur Reykvíkingur. Hann er
mikill áhugamaður um jarð-
fræði og hefur af sjálfsdáðum
lært mikið um þau efni, en
hann er ekki jarðfræðingur.
Kenning hans er sú, að grunn-
vatnsuppistaða í nánd við
Heklu ráði mestu um ösku-
fallið og gerð gossins.
í eftirfarandi hugleiðingum
um Heklu set ég fram nýja
kenningu um orsakir östougos-
anna í upphafi Hetolugosa og
það, hvers vegna Hekla er með
þennan gassa, þegar hún fer af
stað. Að sjálfs-ögðu á kenning-
in einnig við um eldfjöll al-
mennt og kerruur þar inn á og
fellur að viðurkerandum sitooð-
unum, sem fræðimenn hafa sett
fram um nokkrar gerðir eld-
fjalla. Kenningin sjálf er senni
lega ekki spennandi lestrarefni,
enda meginuppistaða hennar
mjög svo jarðbundnar rann-
söknir vísindamanna. Þeim er
aðeins raðað upp á annan veg
en þeir gera og þannig fengin
ný útkoma úr dæminu.
Hins vegar ættu þær álykt-
anir sem ég dreg af útko>munni
að vekja mun meiri áhuiga, og
út frá þeim ályktunum vona ég
að umræður spinnist um það
hvort kenminigin er rétt eða
röng.
En þær ályktanir eru á þá
leið að hægt sé að draga veru-
lega úr eða koma í veg fyrir
öskufrussið í upphafi Heklu-
gosa og draga með því vígtenn-
urnar úr þeirri gömlu. Þær víg
tennur sem hún hefur verið
helzt til óspör á á liðnuim öld-
um og glefsað með í flestar
byggðir landsinis og orðið gætu
þéttbýli Suðurlandis þungar í
skauti í framtíðinni.
Jarðfræðingar hafa komið
fram með skýringar á móbergs
stöpunum og einnig því, hvern
ig Surtur breyttiist úr blautu
öskugosi í þurrt með tilheyr-
andi öskufalli og síðan í hraun
gos. í báðum tilvikum er það
vatnið, salt eða ósalt, sem hefur
aðaláhrif á hegðun eldgosanna
og það tel ég að eigi einnig við
um Hetolu, það séu aðeins aðrar
aðstæður í jarðlögunum um-
hverfis Heklu, sem valda því,
að vatnið hleypir svona illu
blóði í hana, og þar um fjallar
kenningin. Aðalefni kenningar
innar er það, að við Heklu-
sprunguna og þá lóðréttu berg
ganga, sem henni fylgja mynd-
ist mjög stór grunnvatnsuppi-
stað'a, um þúsund til tvö þús-
und gigialítrar, sem vex með
lengd goshléa og sé sem næst
afrennslblaus og hitni því mik-
ið og vatnið í henni verði þess
vegna mjög kísiiisýrram'ettað.
Kenninguna byggi ég á eftir-
farandi atriðum.
1. Samkvæmt upplýsingum
jarðskjálftamæli'nga er halli á
berggrunni landsins frá suð-
austri inn að Hefcluisprungunni
og aðalsprungunum sem liggja
norð-austur yfir landið. Þessi.
berggruniraur er álitinin þialð þétt
ur að grunnvatnsihrmgráis nqi
ekki sem neinu nemi niður í
hann.
Berggrunnurinn er á um 2100
til 2500 metra dýpi á þesisu
svæði, en þennan hallandi berg
grunn álít ég botn og bato
grunnvatnsuppistöðunnar.
2. Sprungukerfi' því sem ligg-
ur yfir landið frá suð-vestri til
raorð-aiuisiturs fylgja margfaldir
garðar lóðréttra bergganga sem
ná upp úr berggrunninuim og
sumir upp á yfirborðið.
Þessa bergganga álít ég vera
niorð-vestargafl gruninivatnis-
uppistöðunnar.
3. Mjög víða á landinu má
sjá bergganga sem hafa mynd-
azt horrarétt á aðalberggainigia-
stefnu S’væðanna og mundu
þannig gangar sem stefna frá
norð-vestri ti/1 suð-austurs og
liggja um og ofan við Rang’ár-
velli, mynda siuð-vesturgafl
uppistöðunnar.
Því til stuðnings að slíkir
berggangar séu þarna til stað-
ar vil ég benda á, að í jarð-
skjálftunum á Rangárvöllum
1912 myndaðist mikil sprunga
frá norð-norðvestri til suð-suð
austurs og má ætla, að sú
sprunga sé í tengsluim við berg
ganga með svipaðri stefnu, sem
sóu þar undir og hafi verið það
jafn lengi og Hekla hefur verið
til.
4. Sveiflum þeim sem verða á
kísilsýruinnibaldi gosefna frá
He-klu eftir lengd goshléa. Þess
ar sveiflur vil ég sfcýra þannig
að eftir því sem lengra líður
milli eldigoisa því meira verður
steinefnainnihald vatnsins í
grunnvatnsuppistöð'unni og
einnig eykst vatnið í henni.
Þannig mun kísilsýrumagn
vatnsins ráða sýringu öskunn-
ar en stærð uppktöðunn.ar ráða
öskuimagninu sem myndast í
hverju einstöku eldgosi. Rök
fyrir því, að það er ekiki kísil-
sýran sem veldur ö-ikúmyndun-
inni, eru helzt þau, að líparít,
sem er súrara en Hekluaskan,
hefur víða komizt upp á yfir-
borðið 'án umtalsverðrar ösku-
myndunar. Ég álít því, að kom-
ist heitt grunnvatn með háum
þrýstingi inm í gossprurugunia á
2000 til 2500 metra dýpi þá
Fraimlbald á bls. 12.
Gosið í Skjólkvíum. Myndina tók Ól. K.Magnússon á öðrum klukkutíma gossins,

Flokkun eldstöðva, miðað við að það sé grunnvatn og aðgangur vatns, sem mestu ráði um
áferð þeirra.
1. Gos upu í gegnum yfirborðsvatn eða jökul. Móberg mcð hraunkolli.
2. Gos laust við ágang yfir'borðs- og grunnvatns.
3. Gosstöðvar eftir að grunnvatnskerfi hefur hrunið saman eftir gos.
4. Gosstöð með þróuðu grunnvatnskerfi, vegna endurtekinna tæminga.
5. Gos upp undir grunnt grunnvatnskerfi veldur gufusprengingum, sem mynda gíga eða gjár
áður en gos hefst.
6. Gos með jöfnu grunnvatnsaðstreymi meðan gosið varir.
7. Gos á sjávarbotni. Meðan sjór kemst vel að, kæfir hann öskugosið með öllu, en síðan hegðar
það sér svipað og gos upp í gegnum grunnvatnskerfi.
8 LESBÓK MOHGUNBLAÐSINS
5. júlí 1970