Lesbók Morgunblaðsins - 25.10.1980, Qupperneq 2

„ Voruð þið ekkert hrœddar
við að verða skotnar?“
— Rætt viö Björgu Einars-
dóttur um kvennafríiÖ,
jafnréttisbaráttu o.fl.
Eftir Guörúnu Egilson
— Þegar ég leiöi hugann aö
kvennafrídeginum, þyrlast upp ótal
myndir, broslegar, bjartar og stórkost-
legar. Ég ætlaði aö byrja daginn á því
aö fara í sund, en mér varð nú ekki
kápan úr því klæðinu, því að engin
kona var mætt til starfa og karlarnir
óðu um allt allsberir og kolvitlausir. Allt
var úr skoröun, af því aö helmingur
þegnanna haföi tekiö sér frí frá störf-
um. Hálfhungraðir fóru margir karl-
menn í vinnuna meö börnin meö sér,
og mörg þeirra fengu nú aö sjá í fyrsta
skipti vinnustaö fööur síns, — aö sjá
hvar hann hélt sig yfirleitt þessi
dularfulli maöur, sem fór snemma á
morgnana, kom seint á kvöldin og
lagöi til peningana. Minnisstæðastur er
mér þó útifundurinn á Lækjartorgi —
þessi ofboðslegi fjöldi af konum, sem
þarna voru saman komnar með ein-
beitni í svipnum og hrópuöu: — Áfram
stelpur! Það hróp er ekki hægt aö
endurtaka, og þaö á ekki aö reyna aö
endurtaka svo einstæöan atburð, —
segir Björg Einarsdóttir.
Nú eru rétt fimm ár liöin frá því aö
íslenzkar konur tóku sér frí frá störfum
á degi Sameinuöu þjóðanna, til aö
sýna fram á mikilvægi vinnuframlags
síns. Á engan mun hallað, þótt fullyrt
sé, aö Björg hafi veriö einn helzti
frumkvööull þessara skipulegu og
áhrifamiklu aögeröa, sem konur munu
minnast með stolti um langa framtíö,
þótt fjölmargir aörir hafi lagt þar hönd
aö verki. — Þaö var einmitt samstað-
an, þessi breiöa samstaða ólíkra
kvenna meö mismunandi viöhorf til
þjóöfélagsmála, sem gerði þessar aö-
geröir svona áhrifaríkar. í raun og veru
gátu allar konur sameinazt undir mark-
miði kvennafrídagsins, og ég tel, aö
þarna hafi myndazt brýr milli kvenna í
hinum ólíkustu aöstæöum — brýr, sem
hafa veriö gengnar síöan — segir hún.
Stíll meö meinloku
Kveikjan að þessu spjalli við Björgu
er kvennafrídagurinn og inn í hann
fléttast aö sjálfsögöu störf hennar á
sviöi félags- og jafnréttismála. Og
raunar ótal margt fleira. Eftir þriggja
klukkustunda þindarlausar samræöur
kalla aörar skyldur, en samt væri hægt
aö halda áfram og áfram. Hún er svo
gneistandi af fróöleik og áhuga, aö eitt
umtalsefni býöur ööru heim og hvergi
er komið að tómum kofa.
— Þaö er ákaflega misjafnt hvernig
fólk skynjar rætur sínar og sennilega
skynja ég rætur mínar afar sterkt —
segir hún. — Ástæðan er kannski sú,
að mjög mikið var talaö við mig þegar
ég var barn. Faöir minn var kominn yfir
miðjan aldur, þegar ég fæddist og
móðir hans nær fimmtugu, þegar hann
fæddist. Þessi amma mín dvaldist í
æsku mikiö hjá ömmu sinni á Elliöa-
Björg
Eínarsdóttir
vatni, en sú hafði á yngri árum verið í
Viöey og haft þaö hlutverk aö annast
Skúla fógeta, sem þá var kominn að
fótum fram; afi hennar, Elliöavatns-
bóndinn, haföi hins vegar flúiö Skaftár-
elda hingaö vestur á bóginn. Þess
vegna vandist ég fljótt að heyra talaö
um 18. aldar fólk og fyrirbæri sem
hluta af daglega lífinu, og raunar
leynist meö mér löngun til aö tóra fram
á 21. öldina. Hins vegar finnst mér
skipta mestu máli aö lifa þann tíma,
sem er hverju sinni — aö finna til í
stormum sinnar tíðar, en falla ekki í þá
freistni að læsa saman fortíð og
framtíö — gera sig stikkfrí í nútíö — og
ýmist miöa allt viö liðna viöburöi eða
eitthvað ókomið. Eigi aö síöur tel ég
þaö veikleikamerki að hafna fortíðinni
og höggva á gömul tengsl, eins og
boöberar nýrra tíma leitast stundum
við að gera. Fortíðin er auðvitaö sá
grunnur, sem við hljótum að byggja á
og með því aö gafa ýmsum gömlum
siövenjum nýtt inntak, erum viö í
sambandi viö hana án þess að hún sé
okkur fjötur um fót.
Mér finnst t.d. nauösynlegt að líta á
jafnréttisbaráttu kynjanna í sögulegu
samhengi, og ég tel aö tvö atriði ráði
einkum úrslitum um frelsun konunnar.
Þaö er í fyrsta lagi sú breyting er varö,
þegar laust eða hreyfanlegt fjármagn
tók aö myndast, en áöur haföi nánast
allt fé veriö bundiö í landareignum og
þær erfðust venjulega í karllegg. Þetta
hófst meö iönbyltingunni og í kjölfariö
komu miklir frelsisstraumar. Útalda af
þeim barst hingaö til íslands eftir miöja
19: öld og fyrir baráttu brautryöjend-
anna hér fengu konur smám saman
ýmis helztu réttindamál sín lögfest. En
til þess aö þær gætu nýtt réttindi sín til
fullnustu, án þess að fórna á altari
þeirra einum veigamesta þætti mann-
legrar tilveru, þurfti annaö skilyröi aö
vera fyrir hendi, þ.e. aöstaðan til þess
aö skipuleggja líf sitt meö því aö ráöa
fjölda barna sinna og fæðingartíma
þeirra. Þaö skilyrði hefur ekki verið
uppfyllt fyrr en á okkar tímum meö
aukinni þekkingu, — valdiö gerbreyt-
ingu á stööu konunnar og veitt fólki
raunverulegt svigrúm. Þegar ég var
smátelpa í barnaskólanum á Akureyri,
áttum viö einu sinni aö skrifa stíl um
það, sem viö ætluðum aö gera, þegar
við yrðum stór. Ég var snögg aö festa á
blaö ótal margt, sem hugur minn stóö
til og ég „ætlaði“ að gera og aftan í
hnýtti ég svo, aö auövitað ætlaði ég að
gifta mig og eiga börn. Nema hvaö —
stíllinn var lesinn upp. Ekki af því að
hann væri svo góöur, heldur af því, að
í honum var meinloka. Mér haföi
yfirsézt í einu veigamiklu atriði, sem sé
því, aö þegar ég yrði „stór“, væri ég
oröin KONA og þær gætu ekki starfað
úti í þjóðfélaginu við ólíkustu hluti og
jafnframt verið giftar og margra barna
mæöur. Þær uröu aö velja annaö
hvort, það var taxtinn þá. Vissulega
þótti mér hlutskipti nokkurra „kven-
réttindakvenna", sem ég kynntist í
bernsku, ekki eftirsóknarvert, og
fannst þær sumar hverjar heldur ein-
strengingslegar. Síöar áttaöi ég mig á
því, aö þær voru í raun réttri fórnar-
lömb misgengisins eöa tímaskekkjunn-
ar, sem myndaöist milli áunninna
lagalegra réttinda og skilyrðanna til að
nýta þau. En að sjálfsögöu uröu þær
aö brynja sig gegn því umhverfi, sem
þær féllu ekki aö, og við síðari tíma
konur njótum afrakstursins af starfi
þeirra og stríði.
©
Að vinna kvenmannsverk
Úr því að ég fór aö nefna bernsku
mína, kemur mér í hug önnur minning,
ennþá eldri. Ég var þá ekki byrjuð í
skóla, en fór stundum til kirkju með
fjölskyldu minni á sunnudögum. Verk-
lagið í kirkjunni vakti strax aðdáun
mína, og ég miklaöi fyrir mér þau
óhemjuafköst, sem hægt væri að ná
meö því. í staö þess aö taka fyrst einn
tali, svo annan, þá þann þriöja og
þannig koll af kolli, þá stóö bara einn á
palli eða stól og talaði við alla í einu.
Mér þótti þetta í einu orði sagt frábært
og milli þess sem ég taldi sálmanúmer-
in á veggnum, hlýddi ég á mektar-
klerkinn Friörik J. Rafnar tala yfir
fullsetnum bekkjum. Raunar hafði ég
oröiö vitni aö því á síldarplönunum, aö
ungur fullhugi, síðar einn mesti
mælskumaður á þingi, snaraðist fram
á bryggjurnar, stökk þar upp á tunnu,
þrumaði yfir söfnuöinum, sem þarna
puðaði í síldinni, og uppskar æsileg
viöbrögö á stundinni. Éinhverju sinni
var ég svo spurö — þaö var mikil
lenzka að spyrja börn — hvaö ég
ætlaöi aö veröa þegar ég yröi stór, og
ég svaraði aö bragöi: — Prestur.
Undrunin yfir svarinu sem ég fékk er
tæplega rokin af mér ennþá: —
Stelpur veröa ekki prestar. Þaö hljóm-
aöi eins og véfrétt, að kynferði manns
gat ráöið úrslitum um starf manns í
lífinu, og þetta gat ég ekki sætt mig við
þá og get ekki enn. Á þessum tíma
voru nákvæmlega 20 ár liöin síðan
samþykkt voru lög um aö konur hefðu
jafnan rétt á við karla til allra embætta
í landinu. En rösklega 60 árum eftir aö
þessi löggjöf var sett, sagöi roskinn
prestur, þegar til tals kom, aö fyrsta
íslenzka konan tæki viö prestsstarfi: —
Er þá svo aö skilja, aö ég hafi verið aö
vinna kvenmannsverk alla mína ævi!
Ekki fundarfært
vegna nærveru kvenna
Aö þessu tilefni er ekki úr vegi aö
líta ennþá lengra til baka og skyggnast
fyrir um rætur hinnar alþjóðlegu
kvennabaráttu, en kveikkjan að henni
var öörum þræöi baráttan fyrir afnámi
þrælahalds. í júní 1840 var stofnað til
alheimsfundar í London til þess að
mótmæla þrælahaldi. Þangaö komu
nokkrar konur, sem höfðu lagt þaö á
sig að fara sjóleiöis frá Bandaríkjunum
til aö mótmæla ánauö og halda uppi
vörnum fyrir almennum mannréttind-
um. En þegar fundurinn skyldi settur
og í Ijós kom aö KONUR voru á
staðnum þótti vera í mikið óefni komið,
og samþykkt var aö ekki væri fundar-
fært fyrr en þær voru komnar út. Tvær
kvennanna, þær Lucretia Mott og
Elisabeth Stanton, sem aldrei höfðu
sést áður, leiddust lengi nætur um
götur Lundúnaborgar og ræddu mis-
réttiö, sem þær voru beittar. Áður en
þær skildu bundu þær fastmælum aö
efna til fundar um réttindi kvenna, og
sá fundur var haldinn 19. júlí 1848 í
Seneca Fall í New York ríki. Þangaö
kom mikill fjöldi karla og kvenna
hvaðanæva aö, og voru samþykktar
margar mjög merkar ályktanir, þ.á m.