Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1987, Blaðsíða 18

þeir voru aldir upp í ákveðinni afstöðu til
raynda. Það viðhorf varð þó ofan á að mynd-
list gæti vel samræmst boðskap trúarinnar.
Hvers vegna ekki að tjá trúna og það sem
henni heyrir til með' myndum ef það er
hægt með orðum? Þegar litið er til Biblíunn-
ar blasir við á hverri síðu að Guð mætir
manninum í reynslunni, í atburðum hvers-
dagsins: Hebrear bjargast undan Egyptum
á flóttanum mikla; Job skynjar návist Guðs
í sinni miklu þjáningu; í Ljóðaljóðunum er
ást mannsins ein leið til að skynja ást Guðs;
og í Nýja testamentinu úir og grúir af frá-
sögnum um það hvemig Jesús mætir fólki
og breytir lífi þess. Trúin er þannig rótfest
í raunveruleikanum og um það fjallar hin
trúarlega tjáning: í orði, söng, dansi, mynd
og leik. Hún svífur aldrei í lausu lofti eða
í hugarheimi mannsins heldur er hún ævin-
lega þáttur í margbreytilegri reynslu
mannsins, ekki alitaf af návist Guðs heldur
einnig af fjarlægð hans.
Frumkirkjan var oft ofsótt áður en krist-
in trú varð ríkistrú í Rómarveldi snemma á
fjórðu öld. Þrátt fyrir mótlæti var hún sigur-
viss og sótti sífellt fram á öllum sviðum.
Þessi sigurvissa kemur víða fram í orðum
kirkjufeðranna: „Hvar sem sannleikurinn
er þá tilheyrir hann okkur, kristnum mönn-
um.“ Með því er raunar sagt að kirkjan
boði engan annan sannleik en þann sem
menn hafi fundið með speki sinni og hug-
viti, hins vegar boði hún viðbót við hana.
Þess vegna þurfti frumkristnin að eigin
skilningi ekkert að óttast í menningararfí
hellenismans eða hinnar rómversku heims-
menningar og gat að verulegu leyti notað
menningarstraumana' sem farveg boðskap-
arins. Þetta er augljóst af elstu list kristinna
manna. Á undanfömum árum hefur athygli
beinst mjög að list frumkirkjunnar. Það er
spennandi saga sem þá kemur fram í dags-
ljósið. Áhugavert er að sjá hvemig Jesú-
myndin þróast þar. Á þriðju og fjórðu öld
vex myndin af hirðinum út úr fomum mynd-
hefðum. Hirðir og hjörð skírskota innan
safnaðarins til góða hirðisins Jesú og kirkj-
unnar. Táknmynd öryggis og umhyggju.
Þessi einfalda mynd var í senn biblíuleg,
þáttur í myndhefð samtímans og skírskot-
aði auk þess til reynslu manna af Qárhirðum.
Hins vegar taka smám saman við aðrar
Jesúmyndir. Með vaxandi áhrifum kirkjunn-
ar og veldi á tfmum kirkjufeðranna fær
Jesús á sig mynd lærimeistarans og lögvitr-
ingsins. En þá er kirkjan orðin ríkistrú sem
fyrr segir og smám saman verður Jesús
konungur konunganna. Þannig skiptir hið
sögulega baksvið verulegu máli fyrir Jesú-
myndina. Kristur hinn alvaldi, Christos
Pantokrator, er allt til þessa dags ríkjandi
Kristsmynd í austurkirkjunni, þar er hann
efst í kórhvelfingu og stundum í miðhvelf-
ingu kirkjunnar og vakir yfír söfnuði sínum
sem safnast til hinnar helgu athafnar.
HINN MlLDI KONUNGUR - OG
Þjáningarfulli
Á miðöldum stóð kirkjan á hátindi veldis
og áhrifa í evrópskri menningu. Það birtist
ekki síst í kirkjubyggingum (rómanskar og
gotneskar stórkirkjur) og í myndlist. Og
myndlistin endurspeglar sjálfsvitund og trú-
arvitund kirkju og almennings á þessum
tímum. Á gotneska tfmabilinu í myndlist
og húsagerð þegar vegur kirlqunnar er með
mestum glæsibrag tekur trúarlíf almennings
miklum breytingum. Hin kristna dulhyggja
(mýstik) fer að setja svip sinn á guðrækn-
ina. Hinn miidi og nálægi Jesús verður brátt
ríkjandi í myndlist kirkjunnar en hinn upp-
hafni Kristur í mætti og dýrð himnanna
hverfur í skuggann — um sinn í það
minnsta. Eitt merkasta og jafnframt eitt
helsta myndverk úr íslenskri kristni er frá
þessum tímum, birkikrossinn frá Upsum í
Svarfaðardal, frá 12. öld, róðukross í róm-
önskum stíl. Kristur er hér ekki hinn þjáði
manns-sonur heldur hinn mildi konungur
himins og jarðar með kórónu á höfði.
Munkareglurnar, einkum fransiskanar, setja
svip á myndlistina. Mýstikin hefur veruleg
áhrif og höfðar til tilfmninga manna: dýrð
jólanæturinnar, fegurð bemskunnar, um-
hyggja foreldranna en jafíiframt skelfíngar
píslargöngunnar, þjáning hinnar syrgjandi
móður við krossinn. Kristur með þymikór-
ónu og þjáningarfullt andlit, gegnumstungn-
ar hendur og brestandi augu, fíngur sem
teygjast í óbærilegri kvöl út í myrkrið yfir
Hausaskeljastað.
Slíkar myndir áttu að höfða til einstakl-
ingsins og kalla hann til fylgdar og jafn-
framt er gefíð til kynna að ekkert svið
mannlegs lífs sé undanskilið eftirfylgdinni.
Hápunkti nær þessi gerð myndlistar í altar-
istöflu Matthíasar málara GrUnewald
(1470/75—1528) sem hann gerði fyrir
sjúkrakapelluna í Antonítaklaustri einu í
Isenheim í Elsass í Frakklandi um 20 km
Hinn mildi ognálægi Jesús
einkennir miðaldamyndir af
Kristi. Eittmerkasta ogjafn-
framt eitt elsta myndverk úr
íslenskri kristni erfrá þessum
tíma, birkikrossinn frá Upsum
í Svarfaðardal, frá 12. öld,
róðukross í rómönskum stíl.
Krístur er hér ekki hinn þjáði
mannssonur heldur hinn mildi
konungur himins ogjarðar
meðkórónu á höfði.
Þýski myndlistarmaðurinn Joseph
Beuys (d. 1986): Verkið „Krossfesting
Hér eru tvær flöskur sem notaðar eru
í blóðgjöf, tréstöng með merki Rauða
krossins límdu efst á, undir flöskunum
eru tveir brauðbleifar.
191
Verk Magnúsar Tómassonar, „Handhæga settið“ (1969) er í svipuðum anda og
Krossfesting Beuys. Það er verk sem skírskotar í senn til krossfestingar Jesú
um leið og það gerir þann atburð óþægilega nálægan í tíma.
sunnan við bæinn Colmar. Þessi mynd hefur
haft svipuð áhrif á krossfestingarmyndir og
mynd Leonardos, sem síðar verður getið,
hafði á kvöldmáltíðarmyndir.
Mynd þessi er afar stór og hluti af marg-
faldri vængjatöflu. Krossfestingarmyndin
sýnir Krist sárþjáðan, hægra megin er Jó-
hannes skírari, fyrirrennarinn. Vinstra
megin krýpur María Magdalena en aftar
hallar María guðsmóðir sér upp að rauð-
klæddum postula kærleikans, Jóhannesi. Á
hliðarvængjum eru heilagur Antoníus
(vinstra megin) og heilagur Sebastian
(hægra megin). Líkami Krists er alsettur
sárum. Þessi sár eru píslarsár Jesú þar sem
sér í þyma en jafnffamt sömu og sjúkling-
amir í spítala klaustursins báru á eigin
líkömum eftir pestina sem gekk yfír þegar
Matthías málaði mynd sína. Með öðmm
orðum: Matthías Griinewald gerði Krists-
mynd sem byggðist ekki aðeins á frásögn
guðspjallanna um krossfestinguna heldur
einnig á þessum orðum Jesú: „ ... það allt,
sem þér gjörðuð einum minna minnstu
bræðra, það hafíð þér gjört mér“. (Mt.
25:40.) Matthías tengir Kristsmynd sína við
atburði líðandi stundar. Þar með varð verk
hans þó ekki tímabundið heldur lifði það
allt til þessa dags. Hver getur horft á þessa
mynd í safninu í Colmar nú án þess að
verða fyrir áhrifum af myndinni? Matthías
Griinewald var ekki „hlutlaus" listamaður.
Hann var gagntekinn af umbótahreyfíngum
innan kirkju samtímans og tók meðal ann-
ars þátt í bændauppreisninni 1525.
HlNN FAGURSKAPAÐIMAÐUR
Hins vegar tekur ímynd Jesú á sig nokk-
uð annan svip innan endurreisnarinnar
þegar líða tekur á fímmtándu öld. Þar er
hann ímynd hins fullkomna og fagurlimaða
manns. Leonardo da Vinci, Michelangelo og
fleiri meistarar komu þeim boðskap til skila
í ódauðlegum verkum sínum. Kvöldmáltíð-
armynd Leonardos da Vinci (1452—1519)
í kirkjunni Santa Maria della Grazia í Mílanó
— gerð 1495—98 — hefur haft ótrúlega
mikil áhrif á kvöldmáltíðarmyndir -síðan.
Einnig hér á landi. Það ber að hafa í huga,
að hér á landi voru kvöldmáltfðarmyndir
algengasta myndefni á altaristöflum eftir
siðbót og var það samkvæmt skoðun Lúth-
ers sjálfs, sem taldi það myndefni ásamt
krossfestingunni best hæfa í kirkjum mót-
mælenda. Margar myndir hér á landi eru
beinar eftirmyndir af málverki Leonardos,
má nefna þar altaristöflu Þorsteins Guð-
mundssonar frá Hlíð (f. 1817) í Bræðra-
tungukirkju og altaristöflu Amgríms
Gíslasonar (1829—1887) í Miðgarðakirkju
í Grímsey (gerð 1879).
Myndbrjótar
Endurskoðaðir
En þegar hér var komið sögu verða breyt-
ingar. Siðabótaröldin gengur í garð.
Myndbijótar leika víða lausum hala. Einkum
meðal kalvínista sem bönnuðu alla myndlist
í kirkjum sínum og gildir það viðhorf þeirra
að mestu leyti fram á þennan dag. Mynd-
bijótar komu einnig fram í Wittenberg,
höfuðvígi Lúthers, skömmu eftir 1520 og
urðu tilefni til þess að siðbótarmaðurinn
sjálfur varð að gera upp hug sinn til mynda.
Niðurstaðan varð sú að myndir væru ekki
hættulegar, maður gerði sér hvort sem
væri ævinlega mynd af Kristi í hjarta sér
og hvers vegna þá ekki að mála hana? Hins
vegar þarf það ekki að koma á óvart (16.