Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1987, Blaðsíða 51

TrÓb^í'hh ETbenezejl Hehdezsoyí c«s sol.z>#t/w go'tT-skglk, sbm Bnæ&isr a Morí A/A^dlEohS,
HhrHST F^RTl'þ/N'í YFÍtZ 14ERAS)S\/öTbf. S&ZA 70U KOtiRpí&fW ,fit MfEiÍFFLU €íl Sfl SKÓLíottÍ^
unum, og hóf að stunda biblíuleg fræði í
Edinborg 1803, nítján vetra gamall. Hann
vígðist tveimur árum eftir það til trúboðs á
Indlandi; fór samt aldrei þangað, heldur
gerðist evangelískur trúvakningarmaður í
Danmörku og víðar um Norðurlönd, meðal
annars.
Ævi og starf Hendersons liggur utan
þessa þáttar, nema að því leyti að hann
ferðaðist um ísland og dreifði ritningum,
Nýja testamentinu og Biblíunni í heild.
Hvor tveggja bókin var prentuð í Kaup-
mannahöfn, sú fyrmefnda 1807, hin 1813,
þó með styrk biblíufélaga annars staðar en
í Danakonungsríki, einkanlega Brezka og
útlenda biblíufélagsins.
Henderson varð tungumálagarpur, að því
er segir, og kynnti sér bæði nýmál og fom-
mál, gat bmgðið fyrir sig dönsku, sænsku,
þýzku, frönsku og fleiri þjóðtungum. í Kaup-
mannahöfn lagði hann sig eftir íslenzku —
og fleytti sér á henni að einhveiju marki.
Sögur, ef ekki tröllasögur, gengu af
íslenzkukunnáttu hans, en vert er að trúa
þeim í meðallagi; fólk hér virðist hafa leyft
sér nokkrar ýkjur og ofrausn þegar það
sagði frá erlendum ferðalöngum sem bmgðu
fyrir sig máli heimamanna, þótt ekki væri
nema einföldum setningum, það bjóst við
að þeir kynnu þá reiðinnar ósköp þar fyrir
utan. Espólín ber Henderson hið bezta sög-
una í Árbókum sínum, en segir að hann
væri „fáorður jafnan".
í Höfn hafði Ebenezer Henderson umsjá
með hinni nýju prentun allrar Biblíunnar.
Hann kom út hingað vorið 1814, ferðaðist
tvö næstu sumur um landið af mikilli ein-
urð, dreifði guðsorði á báðar hendur, ýmist
gegn gjaldi eða ókeypis, og hafði augun
opin fyrir dýrðarverkum Alföður sem nátt-
úmsmiðs. í hvívetna reyndi hann að efla
trúrækni, varð m.a. fmmkvöðull þess að
menn stofnuðu Hið íslenzka biblíufélag,
elzta félag sem nú starfar í landinu. Álls
þessa er að sjálfsögðu víða getið í innlendum
fræðum, en sjálfur reit Henderson mikla
bók og góða um för sína til íslands, fmm-
prentaða í Edinborg 1818.
Sú útgáfa heilagrar ritningar sem
Ebenezer Henderson kom á framfæri við
presta og almúga á ferðum sínum hér var
flmmta í röðinni frá Guðbrandsbiblfu, prent-
uð í 5000 eintökum. Bókin var þykk og
kubbsleg, eins og hnaus. Þótt biblíuleysi
væri þá mikið í sveitum, þrátt fyrir dyngjur
af annars konar guðsorði frá Hólaprent-
smiðju, naut útgáfa þessi fremur lítillar
virðingar þegar í upphafi, því prófarkalestur
í Höfn fór báglega úr höndum; þar var að
flnna „einar og aðrar jafnvel hneykslanlegar
prentvillur, hvað hvorki er honum fþ.e.
Henderson] eða þeim góðu mönnum, sem
hann er sendur frá, að kenna, heldur stríðinu
og þeim, sem correctumna hefur haft með
höndum" skrifar Geir biskup Vídalín í kunn-
ingjabréfí sumarið 1814'. Annáluð er villa
sem kemur fyrir margsinnis: harmagrútur
Jeremía í stað: harmagrátur. Pyrir bragðið
festist við útgáfuna háðsnefnið Grútarbiblía.
Henderson fór seinna sumar sitt á ís-
landi um Skagafjörð; hafði raunar sumarið
áður skroppið úr Eyjafirði heim að Hólum,
riðið Hjaltadalsheiði og sömu leið til baka.
Morguninn 31. júlí 1815 bjó hann ferð sína
frá Mælifelli, gististað sínum, og stefndi nú
í annað skipti heim að Hólum. Gestgjafi
hans, Jón Konráðsson héraðsprófastur,
fylgdi honum á leið. Þeir riðu frá Mælifelli
út og austur að feijustað á Héraðsvötnum
undan Mið-Gmnd í Blönduhlíð. Jón prófast-
ur sneri ekki við fyrr en á Flugumýri, næsta
bæ ofan Mið-Gmndar, en Henderson fékk
sér nýjan leiðsögumann það sem eftir var
ferðar heim á hinn aflagða biskupsstól.
Vel gekk að feija trúvakningarmanninn
austur yfír Vötn, sem og sviptikistur hans,
hlaðnar Grútarbiblíu og öðmm farangri. En
þó var eitt undarlegt. Henderson ritar í
reisubók sinni: „Við fyrstu sýn hugði ég
feijumanninn vera ítalskan, því hann var
miklu dekkri en nokkur íslendingur, er ég
hafði séð. Þegar ég spurðist fyrir, fékk ég
þó að vita, að hann væri uppmnninn þar í
héraðinu; en verið hafði hann bæði í danskri
og austurrískri herþjónustu 0g barizt í tveim
ormstum gegn Napóleon. Fyrir ósýnileg
bönd, sem tengdu hann ættjörðinni, kaus
hann að hafna betri kjömm, sem honum
stóðu til boða í mildari löndum. Og athygli
landa hans, sem hlýða með áfergju á hin
smávægilegustu atriði í frásögn hans, er
honum sú uppsprettulind ánægju, sem hann
gat ekki vænzt að flnna meðal framandi
þjóða.“*
Feijumaður þessi, blakkur á hárslit og
húð, hét Gottskálk Gottskálksson, en kall-
aði sig, svo sem að ættamafni, Blander,
ritaði undir bréf: G. Blander. Hann bjó
mörg ár á Mið-Gmnd, lögfeijustað þá. Hér-
aðsvötn falla í einum straumi, lygnum og
djúpum, vestan bæjarins og heitir þar
Gmndarstokkur. Nú er steinsteypubrú yfír
hann á Norðurlandsvegi og hefur svo verið
síðan 1927. Önnur brú nýrri er komin á
Vötnin litlu ffarnar, undan Völlum í Hólmi,
þar sem einnig var lögfeija um skeið í gamla
daga.
Henderson hefur ekki vitað fullar sönnur
á afturkomu Blanders úr útlöndum, eins og
síðar verður rakið, og hann ýkir sagnagleði
ferjumanns, ef GísIi Konráðsson segir satt
og rétt frá í „Árbókarstúf" sínum, óprent-
uðu handriti. Hann skrifar að Gottskálk
væri jafnan „dulur um vem sína erlendis,
og það við kunnmenn; mátti helzt spyija
hann þess af hljóði er hann var við öl“.
Gísli, Seylhreppingurinn, fæddur 1787, hef-
ur munað Gottskálk Blander vel og sjálfsagt
átt tal við þann sem hvem annan nærsveit-
armann. Á hinn bóginn fékk það vængi
smám saman að þeir hittust, Henderson og
Blander. í frásögn Gísla em þeir vængir
lítt sprottnir. Hann skrifar: „Þá Ebenezer
Henderson prestur hinn brezki reið um
nyrðra, þá vísaði Jón prófastur Konráðsson
honum á Gottskálk að mæla við prest á
þjóðversku, því prestur spurði hvort hér
mundi nokkum þann að fínna; riðu þeir þá
til Gmndar, og var Gottskálk sem staður í
fyrstu og sem honum kæmi slíkt allóvart,
en liðkaðist brátt, einkum er hann vissi
hver sá maður var, er við hann mælti; og
það sagði Ebenezer prestur síðan prófasti
að svo mælti Gottskálk vel á þjóðversku sem
móðurmál hans væri."
Liðu nú tímar. Tæplega öld síðar en fund-
um Hendersons og Blanders bar saman,
skráði Þorsteinn skáld Erlingsson sögur
Jakobs Aþanasíussonar. Hann var ungur á
Mælifelli til læringar. Þar kveðst Jakob
hafa numið frásögn séra Jóns Konráðssonar
af því er Henderson hitti Blander. Þau
munnmæli skrásetti Þorsteinn og reyndar
einnig þráðinn í æviferli Gottskálks Gott-
skálkssonar, upp að því marki sem Jakob
gamli rakti hann, gróflega bjagaðan í
mörgu. Henderson er nú orðinn „þýzkur
náttúmfræðingur... frá Austurríki". Jakob
getur þess að hann hefði töluverða lest,
náttað sig á Mælifelli að séra Jóns, sem gat
ekki mælt á þýzku, og ræddust þeir við á
latínumáli. Svo mikið fannst prófasti til um
gestinn að hann fylgdi honum á veg. Þegar
þeir hafa farið leiðar sinnar um hríð, segir
séra Jón útlendingnum að sá maður sem
feiji þá yfír Héraðsvötn „hafí verið mörg ár
í Vínarborg og muni geta talað þýzku við
hann“. Þjóðveijinn innir eftir naftii hans,
og segir prestur honum það. Hinn gegnir
því engu, en fer að tala við prófast Um allt
annað. Svo koma þeir að Stokkhólma (þar
býr Blander í frásögn Jakobs Aþanasíusson-
ar), og biður prófastur Gottskálk að feija
menn og farangur. Reyndist það auðsótt,
„en ekki talaði Þjóðveijinn orð við ferju-
mann“. Nú em hestamir reknir yfir Vötnin
fyrst, síðan feijað dót allt og menn — nema
útlendingurinn og Jón prófastur, þeir em
fluttir síðastir. „Þeir sitja aftur í feijunni
séra Jón og hinn þýzki maður, en Gottskálk
rær miðskipa. Var hann oftast svo búinn,
að hann var í stuttbuxum og hafði um sig
breitt leðurbelti, og var jafnan á því stór
sveðja í skeiðum og hékk aftan á bakinu.
Þegar út á miðja ána kemur, fer Þjóðveijinn
að tala við Gottskálk á tungu, sem séra Jón
skildi ekki. Stökkur Gottskálk þá upp sem
elding, slengir ámnum inn í bátinn, hleypur
fram í stafn og þrífur sveðjuna úr slíðrum.
Þá talar útlendingurinn til hans aftur, stend-
ur upp, gengur að Gottskálk og réttir honum
höndina. Stendur þá Gottskálk upp, slíðrar
sveðju sína og tekur í hönd hans, síðan sezt
hann aftur undir ár og rær yfír Vötnin, en
Þjóðveijinn sezt aftur hjá séra Jóni. Þegar
þeir koma yfír, fara þeir allir upp úr feij-
unni og festir Gottskálk hana. Því næst
ganga þeir Gottskálk og útlendingurinn
spölkom burtu frá séra Jóni; ganga þeir þar
fram og aftur og tala saman og sér prestur
síðast, að þeir faðmast og kyssast og koma
þeir því næst aftur til séra Jóns, og biður
hinn þýzki maður prest að fyrirgefa ókurt-
eisi sína, að ganga svo frá honum. Kveður
hann síðan séra Jón og Gottskálk, og feijar
Gottskálk prest aftur vestur yfír. Ekki gat
neinn maður fengið það úr Gottskálk, hver
þessi útlendi maður var, og sagði hann
hvorki frá þvf séra Jóni né systur sinni, þó
þau leituðu þess við hann drakkinn."
Nokkuð forvitnilegt er að bera saman þær
frásagnir þijár, misgamlar, um ferð Hender-
son yfír Héraðsvötn sem hér hafa verið
teknar upp. Ferðalangurinn nefnir ekki
sjálfur í bók sinni að hann ætti tal við feiju-
mann, en svo gat hæglega verið samt sem
áður, því varla tíndi hann þar til hvaðeina
sem fyrir bar frá einum degi til annars.
Hví skyldu þeir Blander þá ekki hafa ræðzt
við á þjóðversku — hvort heldur það var
nú heima á Mið-Gmnd, eins og Gísli Kon-
ráðsson segir, eða á Vatnabökkum eins og
Jakob Aþanasíusson hefur söguna — Hend-
erson gat sennilega notað þá tungu framar
en íslenzku. Eitthvað sem var ekki daglegt
hefur borið fyrir eym og augu séra Jóns á
_ Mælifelli í þessari ferð austur yfír Vötn,
annars kostar hefði frásögn hans varla lif-
að. Hann mun þó víst seint hafa gmnað, að
í sögu á þessari öld yrði velkomnum gesti
hans í Guðs erindum breytt í mann sem
hann vissi ekki skil á, mann sem tengdist
á dulúðugan hátt fyrri dögum Gottskálks
Blanders í útlöndum!
* Þýðing Snæbjamar Jónssonar; Ferðabók eftir
Ebenezer Henderson, Rvk 1957, bls. 368—69.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1987 51