Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1996, Blaðsíða 10

-f
spannar liólega einn áratug, en honum tókst að
skapa sér nafn sem afar persónulegur listamaður,
og sjálfsmyndina notaði hann sem tjáningarmiðil.
-----------------------------——-----------y---------
Greinin er í tilefni sýningar í Listasafni Islands á
verkum eftir hann sem er hluti Listahátíðar.
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
EGON Schiele í vinnustofu sinni 1915.
ALLT ER
LIFANDI
DAUTT
Egon Schiele varð aóeins 28 ára og listferillinn
KARDÍNÁLINN og nunnai
YNDLISTARMENN
þýzka málsvæðisins
sem skipuðu sér
undir merki framúr-
stefnu og módern-
isma í upphafi aldar-
innar urðu undir í
samkeppninni um
athygli heimsins. Þar voru Fransmenn sigur-
vegarar, enda í sterkri stöðu með París sem
nafla heimslistarinnar. Þangað fóru þeir sem
viidu kynnast nýjum straumum. Menn höfðu
ótal frönsk nöfn á hraðbergi, en þekktu ekki
Þjóðveijann Max Beckmann, Svisslendinginn
Ferdinand Hodler, né heldur Austurríkis-
mennina Gustav Klimt, Oskar Kokoschka og
Egon Schiele. Þessir menn fóru allir aðrar
leiðir en hinir frægu frönsku
kollegar. Baráttan tók á sig trú-
arlegan svip, predikunin varð
einhliða og mikið um fordæming-
ar. Meðal þeirra sem ekki voru
metnir að verðleikum utan sinna
heimalanda voru Austurríkis-
mennirnir. Klimt þótti .of mikill
skreytilistamaður í anda jug-
endstílsins og Egon Schiele var
eiginlega hvergi hægt að draga
í dilk. Við sjáum það nú, að hann
var byltingamaður og magnaður
expressjónisti.
Egon Schiele fæddist í smá-
bænum Tullu við Dóná. Faðir
hans var í góðri stöðu hjá járn-
brautunum; þetta var íhaldssöm
millistéttarfjölskylda í íhaldssömu samfélagi
austurrísk-ungverska keisaradæmisins, sem
búið var að standa í mörg hundruð ár en
átti skammt eftir. Egon litli var dæmigert
undrabarn; hann virtist fæddur með einstæð-
an hæfiieika til að teikna.
Sú breyting varð 1904 á högum fjölskyld-
unnar að heimilisfaðirinn missti atvinnuna
vegna skapgerðargalla^ sem fóru versnandi
og urðu að geðveiki. Ári síðar dó hann af
völdum syfilis. Þetta hafði mikil áhrif á næmt
sálarlíf drengsins og hafa menn bent á svip-
aðar aðstæður, geðveiki og dauða, á heimili
Edvards Munchs, en Egon Schiele kynntist
ungur verkum hans og dáði hann. Schiele
hafði metið föður sinn mikils, en milli hans
og móðurinnar var alla tíð kalt: „Hún skildi
mig ekki og þótti heldur ekki
vænt um mig“, sagði hann. Sam-
bandið við yngri systurina Gerti
var hinsvegar bæði náið og
kannski full erótískt, því hún var
komung að aldri orðin fyrsta
nektarfyrirsætan hans. Krókur-
inn beygðist mjög snemma í
þessa átt og foreldrarnir höfðu
áhyggjur af því.
Schiele var dagdraumabarn
og varð mótsnúinn öllum sínum
kennurum. Eftir dauða föðurins
varð nákominn ættingi einskon-
ar tilsjónarmaður drengsins. Sá
reyndi hvað hann gat til að fá
stráksa ofan af listrænum grill-
um, en án árangurs sem betur
SJÁLFSMYND, 1910.
fór. Þau fluttu búferlum til Klosterneuburg í
útjaðri Vínarborgar eftir dauða föðurins.
Þetta var merkilegur tími uppúr aldamót-
unum. Franz Jósef búinn að vera keisari í marga
áratugi og Vínarborg var svo glæsileg að París
ein gat skákað henni. Menn voru að gera stór-
merkilega hluti í arkitektúr og hönnun og Sig-
mund Freud var að kanna hin myrku djúp sálar-
lífsins. Þetta var tímaskeið glæsileikans; hins
endanlega blóma rétt fyrir hnignun og fall.
Því var komið til leiðar að ungur reyndi Schi-
ele fyrir sér í Kunstgewerbeschule í Vínarborg.
Sjálfsmynd hans frá þessum tíma sýnir fremur
færni fullþroskaðs listamanns en byrjanda, enda
sáu kennarar skólans það og ráðlögðu móður-
inni að sækja strax um fyrir drenginn í Akademí-
inu. Þar tók Schiele inntökupróf haustið 1906.
Fjórum mánuðum áður hafði annar nemandi
þreytt sama próf, en fallið. Hann hét Adolf
Hitler. Schiele og Hitler hefðu orðið skólabræð-
ur, ef Hitler hefði náð þessu prófi. Heimurinn
hefði fengið einn miðlungs listamann til viðbót-
ar og saga heimsins á 20. öld hefði ugglaust
orðið öðruvísi en hún varð.
Eftir þriggja ára teikninám í í Akademíunni
í Vínarborg var Egon Schiele búinn að fá nóg
og albúinn þess að heljast handa. Landi hans,
Gustav Klimt var helzti áhrifavaldurinn fyrsta
spölinn og áhrif hans sjást mjög greinilega í
teikningum Schieles frá þessum tíma.
Það varð Schiele til framdráttar, að Gustav
Klimt sá undir eins hvað í honum bjó og stað
þess að öfundast og þykjast skör hærra en
grænjaxlinn úr Akademíunni, tók hann Schiele
að sér, uppörvaði hann og keypti jafnvel af
honum myndir. Hann kynnti Schiele í þeirri
frægu hönnunarsmiðju, Wiener Werkstátte, sem
arkitektinn Hoffmann hafði stofnað 1903. Þar
var gróðurhús nýrra hugmynda sem ekki átti
sinn líka í heiminum. Hugmyndafræðin gekk
útá að góður listamaður ætti ekki að einskorða
sig við þröngt sérsvið og ,í samræmi við það
hannaði Schiele föt, bæði á konur og karla eins
og Klimt hafði raunar einnig gert.
Árið 1908 var Schiele 18 ára og hélt þá sína
fyrstu sýningu. Hann hafði þá séð verk eftir
Klee og áhrifin frá honum voru veruleg. Líkt
og Kjarval gerði stundum lagði Schiele mikla
áherzlu á að „teikna" nafnið sitt, þegar hann
merkti myndir.
Um þetta leyti urðu þau tímamót að Schiele
fór að nota sjálfsmyndina sem tjáningarmiðil.
Sjálfsmyndin varð síðan ein megin túlkunarað-
ferð hans og um leið ein allsheijar memento
mori, áminning um hnignun og dauða. „Alles
ist lebend tot“, sagði hann; allt er lifandi dautt.
Það sama fann hann í verkum Edvards Munchs
og nú kynntist hann að auki verkum Toulouse
Lautrecs þar sem myndefnið var næturlíf París-
ar; gleðikonur og búllur. Allt á síðasta snúningi
hnignunar og úrkynjunar. Samt var það á sinn
hátt fallegt, að minnsta kosti tókst Lautrec að
túlka það svo. Oskar Kokoschka hafði líka leit-
að að hliðstæðu myndefni og fundið sér fyrirsæt-
ur í fátækrahverfum Vínarborgar. í þá slóð fór
Schiele einnig og þar var af nógu að taka.
Það varð Schiele til happs að um þetta leyti
kynntist hann Arthur Roessler, rithöfundi og
gagnrýnanda við Arbeiter Zeitung, sem átti
eftir að verða nánasti vinur hans, hjálparhella
Jt
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. JÚNÍ 1996