Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1996, Side 11

i, olíumálverk frá 1912.
og aðdáandi. Segja má að Schiele hafi líka gert
Roessler ódauðlegan með frábæru og í hæsta
máta frumlegu portretti frá árinu 1910. Um
fyrstu kynni þeirra hefur Roessler skrifað svo:
MÉR FANNST ég skynja
persónuleika sem var
einstæður að öllu leyti.
Svo einstæður að návist
hans var ekki öllum til
ánægju. Ekki einu sinni
honum sjálfum. Jafnvel
innanum vel þekkta og
tilkomumikla menn, skar hann sig einhvern
veginn úr. Hann var hár, grannur og alls ekki
herðabreiður, handleggirnir langir og hendurnar
líka langar og beinaberar. Hann var skegglaus
með úfið svart hár. Svipurinn bar vott um ein-
hverja hryggð..."
Roessler átti eftir áð fara betur í saumana á
vini sínum, því alls skrifaði hann fimm bækur
um Schiele á árunum 1912-1923. Þrátt fyrir
velgengni vildi Schiele helzt komast í burtu frá
Vínarborg og 1910 flutti hann til Krumau, sem
nú er í Tékklandi. Eitt af því magnaðasta sem
eftir hann liggur er einmitt frá árinu 1910;
sjálfsmyndir, þar sem hann málar sjálfan sig
nakinn og afskræmdan, líkt og hann hefði orð-
ið fyrir raflosti. Hann málar sig sjúklegan í
útliti með eina tanngeiflu í munni.
Annað myndefni, og það sem Egon Schiele
er kannski þekktastur fyrir, eru kynæsandi nekt-
armyndir. Þar eins og í portrettinu er hann
meistari hins óvenjulega sjónarhorns. Hann
teiknar spegilmynd af sjálfum sér að teikna
nektarfyrirsætu. Línan leikur svo í höndum
hans að aðeins örfáir mestu úrvalsteiknarar
listasögunnar ná því sama. Honum var hugstæð
dulúð kynlífsins, hárfín erótík, en hann taldi af
og frá að þetta væru klámmyndir og sama sagði
Roessler í skrifum sínum um Schiele. Hinsvegar
hefur alltaf verið til fólk og er enn, sem sér
ekkert annað en klám, þegar nekt er annars
vegar.
Það var ári síðar, 1911, að Schiele hitti 17
ára, sérkennilega og sjarmerandi stúlku, Wally
Neuzil. Hún varð næstu fjögur árin hjásvæfa
hans og módel í fjölda mörgum eggjandi mynd-
um, sem hlutu að hneyksla siðprúða borgara á
þeim tíma. Bæjarslúðrið í Krumau lét ekki á
sér standa og Schiele leiddist það. Þau Wally
sneru aftur til Vínarborgar;
Wally virðist hafa örvað kynferðislega fantas-
íu málarans, sem var þó nokkur fyrir. En hún
varð að sætta sig við að sitja ekki ein að at-
hygli hans. Sérstaklega sóttist hann eftir því
að teikna unglingstelpur, stundum naktar,
stundum bara í sokkum eða stígvélum. Ungu
stelpurnar í Neulengbach í Vínarborg voru hei-
magangar á vinnustofu Schieles og þótti það
góð tilbreyting frá ströngu uppeldi í föðurhúsum.
En fólkið í næsta nágrenni fylgdist með þessu
og var hneykslað. Hér lifði þessi sýnilega hroka-
fulli maður í synd með fyrirsætu og var svo í
ofanálag að veiða smástelpur. Framferðið var
kært; löggan var komin í spilið og gerði upptæk
hundruð teikninga og skilgreindi sem klám.
Sjálfur var málarinn settur í steininn. Líkt og
öll fangelsi á þeim tíma, var það ömurlegur
staður.
Dómurinn í máli Schieles gekk í þá veru,
að hann væri saklaus af því að tæla telpurn-
ar, en hinsvegar sekur um að hafa til sýnis
erótískar teikningar þar sem þær sáu til.
í 18 daga hafði málarinn setið inni og
vorkennt sér óskaplega. Hann þurfti þó að-
eins að bæta við þremur til viðbótar. Hann
notaði tímann í fangaklefanum; teiknaði sjálf-
an sig grindhoraðan í aumkunarverðum stell-
ingum á gólfinu, svo helzt minnir á ljósmynd-
ir af Gyðingum í útrýmingarbúðum nasista.
Schiele hafði alltaf af einhveijum ástæðum
álitið sig vera fórnarlamb og píslarvott, þótt
hann hefði enga ástæðu til þess. Nú gat
hann vissulega útmálað þessa tilfinningu.
Um „afbrot" sitt sagði hann: „Engin erótísk
list er óþverri ef hún er listrænt mikilvæg.
Aðeins verður hún óþverri í augum áhorf-
anda, ef hann er óþverralegur".
Atburðurinn og þær umræður sem af hon-
um spruttu, juku á frægð málarans. í augum
sumra varð hann reyndar ennþá illræmdari.
Samt var á almennu vitorði, að sumir þekkt-
ir safnarar listaverka keyptu að staðaldri
myndir hjá Schiele, og þá ekkert annað en
erótískar myndir.
Þau tímamót urðu á ferli Egons Schiele
árið 1912, að honum var í fyrsta sinn boðið
að sýna erlendis, á Sonderbund í Köln, sem
var stærst sýning á samtímalist sem þá hafði
verið haldin í Evrópu og Ameríku. Þarna var
Schiele við hlið málaranna í Der Blaue Reit-
er og það var dagljóst að uppsprettulindir
módernismans voru ekki bara i Frakklandi.
En gagnrýnin var að sjálfsögðu ekki alltaf
á jákvæðum nótum. í Neue Freie Presse lýsti
gagnrýnandinn Seligmann „hinum hræðilegu
skrýpamyndum eftir E. Schiele, með drauga-
legan svip og fingur eins og köngulóarklær.
Sjálfar myndirnar eru eins og þær hafi ný-
lega komið uppúr gröfinni". Margir voru
sammála Seligmann; töldu hæfileikana ótví-
ræða, en myndefnið sjúklegt.
Til þessa var uppistaðan í lífsverki Schie-
les teikningar. Stundum litaði hann þær
reyndar að hluta. En um 1913 fer hann að
mála svo um munar. Frá því ári er magnað
málverk, Kardínálinn og nunnan. Þetta er
einskonar „tilvitnun" í Kossinn, eitt frægasta
málverk Gustavs Klimts. Hvorttveggja eru
ástríðufullar uppstillingar með karli og konu
í faðmlögum. Hjá Klimt er þetta einber unað-
ur og fegurð, en Schiele lýsir hinsvegar for-
boðnu sambandi, nunnan dauðskelkuð og
kardínálinn eins og Satan sjálfur.
Eftir aðeins fimm ára feril, og Schiele
aðeins 23 ára, var hann orðinn vel þekktur
í Þýzkalandi; a£. austurrískum málurum var
aðeins Oskar Kokoschka frægari, enda eldri.
Á þessu ári málaði Schiele nokkrar stærstu
myndir sínar, sem nú eru glataðar af einhveij-
um ástæðum. Þótt tekjurnar væru allgóðar,
safnaðist málaranum ekki fé. Þvert á móti
hélzt honum alla tíð illa á peningum. Þeir
hreinlega gufuðu upp í höndum hans. Enda
þótt hann væri að stærstum hluta svartlistar-
maður, þá höfðaði grafík ekki til hans. Fáein-
ar grafíkmyndir gerði hann þó og vitna þær
allar um snilldartök. Koessler hafði gefið
honum grafíkáhöld; taldi að grafíkin ætti að
geta aflað honum verulegra tekna. En ári
síðar gaf Schiele áhöldin öðrum. Hann hreifst
aftur á móti mjög af ljósmyndatækni. Einnig
þar er sjálfsmyndin honum hugstæð, stund-
um við spegil, en alltaf er hann vel klæddur
á þessum myndum.
En friðurinn og hið ljúfa líf var brátt á
enda. Þann 28. júní 1914 lýsti austurrísk-
ungverska keisaradæmið stríði á hendur
Serbíu eftir morðið á Ferdinand erkihertoga
í Sarajevo. Á skömmum tíma skiptist Evrópa
í tvær andstæðar fylkingar og vopnin voru
látin tala. Gamla Evrópa var í dauðateygjun-
um. Yfirstétt Vínarborgar, yndi Gustavs
Klimts, heyrði brátt fortíðinni til. En hinar
aristókratísku dömur í myndum Klimts héldu
enn um sinn áfram að vera elegant eins og
ekkert hefði í skorizt.
Schiele var löngum hpppinn. Með læknis-
vottorði komst hann hjá herkvaðningu í
fyrstu lotu, enda taldi hann að listamenn
væru of þýðingarmiklir til að senda þá í stríð
og lífshættu. Þessi mikla breyting á umheim-
inum hafði samt engin áhrif á myndlist hans;
frá því fyrir löngu hafði hann séð úrkynjun-
ina og hnignunina og alla tíð verið að út-
mála hana.
Ein frumlegasta mynd Schieles frá fyrstu
árum stríðsins er portret af auðugri stúlku
af gyðingaættum, Frederike Maria Beer.
Klimt hafði málað af henni portret í sínum
stíl, en Schiele lét hana íklæðast síðum kjól
með mynstri sem minnir á málverk Hund-
ertwassers löngu síðar. Frederike var hvorki
látin sitja né standa, heldur lagði Schiele
hana á gólfið og fór svo upp í háa tröppu
og horfði niður á hana. Hann lagði til að
myndinni yrði síðan komið fyrir neðan á loft-
inu í hýbýlum ungfrúarinnar og svo var gert.
Myndirnar urðu Frederike góð líftrygging.
Löngu síðar seldi hún þær báðar til þess að
fjármagna vist sína á elliheimili í öðru landi.
í næsta húsi við þau Schiele og Wally
bjuggu systurnar Edith og Adele Harms,
afar borgaralegar og vel upp aldar stúlkur.
Málarinn fór að renna til þeirra hýru auga,
en átti bátt með að ákveða hvora hann ætti
að velja. Edith varð fyrir valinu og foreldrarn- '
ir þá búnir að gera allt hvað þau gátu til
að koma í veg fyrir ráðahaginn, sem virtist
vonlaus, svo ólík sem þau voru. Schiele var
þá að líkindum orðinn leiður á Wally og hún
hvarf allt í einu af sjónarsviðinu. Jafnframt
mæltist Schiele til þess að þau hittust ár
hvert í sumarleyfinu, að sjálfsögðu án Edit-
har. Wally kvaddi „án tára“ og þau hittust
aldrei aftur. Hún giftist ekki, enda dó hún
úr skarlatssótt aðeins tveimur árum síðar.
En stóru augun hennar eru áfram ljóslifandi
í teikningum Schieles.
Ú ÁTTI okkar maður að »
fara að lifa borgaralegu
lífi með eiginkonu og
tókst það bara bæri-
lega. Þegar leið á stríð-
ið fór að harðna á daln-
um í keisaraveldinu og
þar kom að Schiele gat
ekki vikið sér undan herkvaðningu. Við hitt-
um hann næst í æfingabúðum í Prag, afar
óhermannlegan, og nú beið hans ömurlegt
hlutskipti hins óbreytta hermanns. Hann
eygði útgönguleið; sótti um að verða dubbað-
ur upp sem „stríðslistamaður" og ætlaði að
mála ódauðleg verk um fórnir stríðsins. En
herforingjum leizt ekkert á þá hugmynd.
Schiele var samt svo heppinn að lenda í deild
sem sá um flutninga á rússneskum föngum
til og frá Vínarborg. Þetta veitti honum visst
fijálsræði; bæði gat hann öðru hveiju sofið
heima og hann gat eitthvað málað og tók
jafnvel þátt í sýningum. Smám saman komst
hann í mjúkinn hjá yfirmönnum í hernum
með því að teikna þá. Til að hygla honum
komu þeir honum í birgðastöð hersins í Vínar-
borg árið 1917 og þar fékk hann rúman tíma
til að mála. Hann var nú orðinn slíkur spá-
maður í sínu föðurlandi, að hann var valinn
fyrir hönd Austurríkis til að sýna í Stokk-
hólmi og Kaupmannahöfn. Er næsta furðu-
legt að staðið skyldi í slíku stússi meðan styij-
öldin brann á landsmönnum. Borið saman •
við þá sem urðu að fallbyssufóðri í skotgröf-
unum hafði Schiele verið ljónheppinn. En
hann kom ekk auga á það, vildi vera píslar-
vottur þó hann væri þáð ekki.
Febrúar 1918 og nú líður að lokum þessa
mannskæða og tilgangslausa stríðs. Þá kem-
ur ný ógn, kennd við Spán, og fer sem logi
yfir akur og berst einnig til íslands með
skelfilegum afleiðingum. Spænska veikin
geisar og drepur einkum fólk á bezta aldri.
Meðal hinna látnu í Vínarborg er málarinn
Gustav Klimt, 37 ára gamall.
Schiele fór í líkhúsið og teiknaði andlits-
mynd af honum á líkböhunum. Honum hefur
fundizt að nú væri röðin komin að honum
að verða númer eitt. Eini keppinauturinn,
Oskar Kokoshka, lá hættulega særður á
sjúkrahúsi í Dresden. Sýningarsamtökin «
Wiener Secession, þar sem Klimt hafði verið
æðsti prestur, buðu Schiele nú að mynda
uppistöðuna í árlegri sýningu. Fyrir þá sýn-
ingu hlaut hann hrifningu og lof og einnig
ný verkefni, þar á meðal stóra veggmynd í
Burgteater. Schiele var kominn á beinu
brautina, en um leið var eins og nektarmynd-
irnar væru ekki eins djarfar; ofsinn var
horfinn. Gagnstætt öllum hrakspám lifði
hann farsælu heimilislífi með Edith og sam-
búðin gekk vel. Af málverki frá árinu 1918
og nefnt er Fjölskyldan, mætti ætla að nú
hafi málarinn loks fundið ástina sína: Mað-
ur, kona og barn, en öll með starandi augna-
ráð, hvert í sína áttina. Það var von á fjölg-
un; Edit hálfgengin með. En þá barði dauð-
inn að dyrum í fylgd með spænsku veik-
inni. Edith dó og Schiele tók veikina einnig.
Hann var fluttur til aðhlynningar í hús
tengdaforeldranna. Þar dó hann skömnmu
síðar, 28 ára gamall. Jafnframt leið austur-
rísk-ungverska keisaradæmið undir lok. Nýr
og skelfilegur tími var framundan. Síðar
setti Roessler á blað það sem hann sagði
vera síðusu orð Egons Schiele:
Á jörðinni mun fólkið nú - kannski- verða
fijálst. En ég verð að yfirgefa það. Það er
dapurlegt og að deyja er erfitt. En það er
ekki erfiðara en lífið, líf mitt, sem hefur
sært svo marga. Fyrr eða síðar eftir dauða
minn, mun fólk áreiðanlega hrósa mér og
dást að list minni. En mun það hrós verða
eins afdráttarlaust eins og kjaftæðið, slúðrið
og misskilningurinn gagnvart list minni hefur
verið?EftiI vill. Það verður alltaf misskilning-
ur milli mín og annarra. En nú skipta lof eða
misskilningur ekki máli lengur".
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. JÚNÍ 1996 1 1