Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1996, Page 5

spaka biskups í Skálholti, Guðmundur Ein-
arsson lögréttumaður á Vatnsleysu í Biskups-
tungum og Sigurður Egilsson bóndi í Gröf í
Grímsnesi.
Áshildarmýri á Skeiðum er þýft mýrar-
drag, smádældótt með valllendi efst á Merk-
urhrauni, fyrir norðan mýrina er Áshildar-
hóll. Norðan og vestan við Áshildarmýri
sveigir Hvítá fyrir Hestfjall í Grímsnesi,
gamla sundurbrotna dyngju með steingrá
hestseyru og græna paldra. Áin kemur undan
jöklum af miðju íslands og fer í breiðu ofan
mýrar undan Skálholti, en mjókkar og dýpk-
ar við fjallið. Gegnt Hestfjalli austan megin
ár er Merkurhraun, þar mætast Flói og Skeið.
Um Áshildarmýri rennur Merkurlækur nær
til útsuðurs og fer nokkuð krókótt. Þar er
gott um áifanga og ákjósanlegur þingstaður,
grösugir hagar, rennandi vatn og skjól af
Vörðufelli fyrir norðanátt. Feijustaður var á
Hvítá í Árhrauni skammt ofan við Áshildar-
mýri sem er nokkuð miðsvæðis í héraði við
gatnamót að fornu, en götur voru nokkru
vestar og um þær lágu leiðir margra sem
komu úr uppsveitum og ætluðu í kaupstað á
Eyrarbakka._ Ekki eru aðrar heimildir um
þinghald á Áshildarmýri en þessi eina sam-
þykkt, en í henni heita menn að eiga þar
samkomu vor og haust og koma þar allir
forfallalaust. Vera má að með fornleifauppgr-
eftri kæmu í ljós vitnisburðir um reglulegt
samkomuhald þar í mýrinni, eða jafnvel um
veru Áshildar sem mýrin er við kennd og
Landnáma greinir að verið hafi kona Ólafs
tvennumbrúna sem var hamrammur maður,
fór af Lófót til íslands og nam Skeið öll
milli Þjórsár og Hvítár og til Sandlækjar, bjó
á Ólafsvöllum og var lagður í Brúnahaug
undir Vörðufelli.
Ekki er vitað um tilefni Áshildarmýrarsam-
þykktar, en textinn sýnir að mönnum hefir
ekki þótt forn sáttmáli kóngs og þegna eða
réttur landsins haldinn sem skyldi. Þá sem
fyrr og síðar gerði margur sig ríkan með
yfirgangi og róstur urðu milli manna en auðg-
inntur almúgi dróst í sveinalið sem fór um
héruð eftir foringja. Árin 1494-1495 gekk
mannskæð sótt yfir ísland nema um Vest-
fjörðu, líklega lungnapest, og að sögn norð-
lenskra annála eyddust nær hreppar og sveit-
ir, en af Vestfjörðum kom fátækt alþýðufólk
í Norðurland og valdi um eyðijarðir til ábúð-
ar. Vera má að svipað hafí gerst sunnan-
lands og Áshildarmýrarsamþykkt sé að ein-
hveiju sprottin af fólksflutningum og eigna-
skiptum sem orðið hafi við pláguna. Það er
þó óvíst, en órói hefir fylgt 15. öld eins og
fram kemur í Heimsósóma kvæði Skáld-
Sveins, sem mun vera nokkur aldarspegill
og bregður upp lagaleysi, ofsóknum og grið-
rofum, áreiðum og fjárupptektum sem Ás-
hildarmýrarsamþykkt var beint gegn eftir
orðanna hljóðan. í kvæðinu segir Skáld-
Sveinn:
Svara með stinna stáli
stoltarmenn fyrir krjár
en vernda lítt með letur
þann hefur meira úr máli,
manna styrkinn fár
og búkinn brynjar betur,
panzari, hjálmur, pláta, skjöldur og skjómi
skúfa lögin og réttinn burt úr dómi,
að slá og stinga þykir nú fremd og frómi,
féð er bótin, friður sátt og sómi.
Peningurinn veitir völd en minnka náðir,
verða margir dándi menn forsmáðir,
sýknir bændur eru sóttir heim og hijáðir,
sinn mun hvor þá réttinn standa báðir.
Hvert skal lýðrinn lúta?
Lögin kann enginn fá,
nema baugum býti til;
tekst inn tollr og múta,
þeir taka klausu þá,
sem hinum er helst í vil.
Vesöl og snauð er veröld af þessu klandi,
völdin efla flokkadrátt í landi,
harkamálin hyljast mold og sandi, -
hamingjan banni að þetta óhóf standi.
Um það leyti sem Áshildarmýrarsamþykkt
var gerð sat á konungsstóli yfir Danmörku
og Noregi ásamt íslandi Hans I (1481-1513).
Hann efldi konungsvald í ríkjum sínum og
hélt í skefjum versiun hinna þýsku Hansam-
anna, en liðkaði til fyrir verslun Englendinga
og Hollendinga og lagði grundvöll að dansk-
norskum flota sem hafði eftirlit með tollskyld-
um siglingum um Eyrarsund. Vera má að
samþykkt Árnesinga á Áshildarmýri sé
sprottin af því að Hans konungur hafi sent
útlenda yfirmenn í landið, en á Áshildarmýri
samtaka menn að þeir skuli engan lénsmann
hafa utan íslenskan yfir Árnesi. — Minna
má á að á þessum tímum máttu Norðmenn
þola danska herra í héruðum í sínu landi
þótt þeir mæltu því í mót og höfðu konungs
orð fyrir því að slíkt skyldi ekki viðgangast.
H7 ij ffrMátgká*
jj&ttjjfip
e*^*e&”**y Am* . í
<4 4%$ ý
L Æ JÚQá a___. £ *

^•4 a W
U&ji'V'itf'
FYRRI hluti Áshildarmýrarsamþykktar er
endurnýjun ákvæða Gamla sáttmála 1302
sem prentaður er (fslenzku fornbréfasafni
II, bls. 333-36, en Áshildarmýrarsamþykkt
er prentuð íVII bindi, bls. 321-324. Hér
sést niðurlag Áshildarmýrarsamþykktar
sem skrifuð er um 1620 í dómabók Ara í
Ögri (ÍB 309 8vo). Textinn sem sést er á
þessa leið: „ ... álnir sem minna eiga þeim
kost skulu halda. Item viljum vér (ei) hér
hafa innan héraðs þann er ei fylgir vorum
samtökum. Skulum vér eiga samkomu
vora á Áshildarmýri á Bartolomeus messu
dag á haustið. En 1 annan tíma á vorið
föstudaginn þá mánuður er af sumri og
koma þar allir forfallalaust. En hver sem
eitt af þessum samtökum rýfur og áður
hefur undir gengið sekur þremur mörkum
og taki innan hrepps menn til jafnaðar.
Og til sanninda og fullrar samþykktar hér
um setti Halldór Brynjólfsson, Páll Teits-
son, Ólafur Þorbjarnarson, Pétur Sveins-
son, Gvöndur Einarsson, Gísli Valdason,
Ari Narfason lögréttumenn, Jón Árnason,
Sigurður Egilsson, Einar Hallsson, Þor-
valdur Jónsson, Þórður Sighvatsson,
bændur í Árnesi sín innsigli með fyrr-
nefndra lögréttumanna innsiglum fyrir
þetta samþykktarbréf með almúgans sam-
þykki leikra og lærðra með jáyrði og
handabandi er skrifað var et cetera." Ljós-
mynd: Stofnun Árna Magnússonar - Jó-
hanna Ólafsdóttir
DÓMABÓK Ara Magnússonar sýslumanns
í Ögri. Utan um hana er hlifðarkápa úr
skinni, fest með skinnþvengjum. í þessa
bók hefir Ari í Ögri skrifað dóma, kónga-
bréf og réttindaskrár íslendinga, m.a.
Gamla sáttmála 1302, Lönguréttarbót
1450, Piningsdóm 1490 og Áshildarmýrar-
samþykkt 1496. Ljósmynd: Stofnun Árna
Magnússonar - Jóhanna Ólafsdóttir
— Vitað er að um 1480 og aftur 1490 var
Diðrik Pining höfuðsmaður eða hirðstjóri Is-
lands. Hann er talinn þýskur maður og hafði
ásamt efnuðum þýskum sæfara Hans Pot-
horst á Helsingjaeyri, portúgölskum aðals-
manni Vaz Corte-Real og Norðmanninum
Jóni Skolp, farið í landkönnun til Grænlands
um 1472, og síðar stundað sjóhernað á veg-
um konunga sinna, Kristjáns I og Hans 1. Á
alþingi 1490 er talið að Diðrik Pining hafi
gengist fyrir því að dæmdur var Piningsdóm-
ur sem setti skorður við verslunarfrelsi og
vetursetu útlenskra kaupmanna á íslandi.
Annálar herma að árið 1502 hafi Torfi Jóns-
son, sýslumaður í Klofa, látið drepa á Hrauni
í Ölfusi útlenskan mann, Lénharð fógeta frá
Bessastöðum sem kom sér illa við landsfólk-
ið og hafðist margt illt að. Dæmi sýna því
útlenda menn við völd í landinu nærri tímum
Áshildarmýrarsamþykktar og styrkja ársetn-
ingp hennar og tilefni.
Árið 1450 var Langaréttarbót kunngjörð
á íslandi, en kjarni hennar var að koma á
friði og lögum í landi í konungs nafni. Með
ákvæðum Lönguréttarbótar var spornað við
ómögulegum yfirreiðum, fjárupptektum og
fjölmennari yfirreiðum yfirvaldsmanna en
lögbók leyfir, þar er og forboðið að menn
haldi hjá sér gifta menn til sveina og láti
þá ríða með sér sem vel mega heima vera
hjá sínum konum og stunda bústörf. Þegar
grannt er skoðað eru þær greinar í Áshildar-
mýrarsamþykkt, sem eru viðbót við Gamla
sáttmála, endurómur ákvæða Jónsbókar og
Lönguréttarbótar. Sama á við hina kjarnyrtu
Vestfirðingaskrá, samtök og áskorun til Finn-
boga Jónssonar lögmanns um að hann haldi
gömul lög og íslenskan rétt. Vestfirðingaskrá
er mótstöðubréf, einkum í erfðamáli eftir
Þorleif Björnsson, gert í Stærra-Breiðadal í
Önundarfirði i júníbyrjun árið 1501 og er enn
til á skinni með hendi Björns Guðnasonar
sýslumanns í Ögri (d. 1518). í því bréfi kunn-
gjöra margir helstu menn í Vestfirðingafjórð-
ungi klögun sína og kæru um að þeim þyki
„nú vort lögmál fast ijúfast og til baka ganga,
en inn leiðast í staðinn nýjungar lögleysur
og Iögvillur“ slík nýjungar lögmál halda þeir
„verði heldur til buldurs og ósamþykkis, land-
inu til auðnar og niðurfalls, en þeim dándi-
mönnum sem landið byggja til margháttaðra
vandræða og meingjörða.“ Líkur tónn er í
Leiðarhólmsskrá, samþykktarbréfi sem gert
var móti biskupanna ofríki á íslandi af nafn-
greindum bestu mönnum á Leiðarhólmi í
Dölum vestur í maí árið 1513 og er enn til
í frumriti á skinni með þekkjanlegri hendi
ríkismannsins Björns Guðnasonar í Ógri sem
átti langvinnar deilur um völd og eignir við
Stefán Jónsson Skálholtsbiskup (1491-1518).
Áshildarmýrarsamþykkt er einungis varð-
veitt í tveimur gömlum dómabókum á Lands-
bókasafni í Reykjavík. Önnur er talin með
hendi Ara Magnússonar sýslumanns í Ögri
(1571-1652) og mun skrifuð um 1620, en
hin um það bil tuttugu árum síðar með hendi
Jóns dans Magnússonar á Eyri í Seyðisfirði
við Djúp. Það er eftirtektarvert að Áshildar-
mýrarsamþykktar er ekki getið í þekktum
íslenskum annálum utan í röð annálagreina
sem aðallega varða samskipti konungsvalds
og íslendinga á 15. og 16. öld í handriti einu
í safni Árna Magnússonar (AM 58 8vo).
Handritið stafar að einhveiju leyti og er að
hluta skrifað með hendi Jóns Jónssonar lög-
manns (1536-1606) eða fyrir hann og geym-
ir mestmegnis lagagreinar, m.a. úr lagabálk-
um Grágásar sem í gildi voru áður en Gissur
Þorvaldsson varð jarl. Annálagreinarnar eru
aftast í handriti Jóns lögmanns; næst á eftir
grein um Piningsdóm árið 1490 stendur.
„Anno 1496 gekk Árnesinga skrá.“ Jón Jóns-
son lögmaður bjó á Reynistað í Skagafirði,
hafði einnig bú á Þingeyrum og víðar. Hann
er orðlagður fyrir að hafa staðið vörð um
forn réttindi landsins og er helst minnst fyr-
ir að fá Guðbrand Þorláksson biskup til þess
að láta prenta Jónsbók með Gamia sáttmála
aftan við á Hólum árið 1578. Jón lögmaður
var ásamt Þórði lögmanni Guðmundssyni í
forsvari þeirra fyrirmanna sem sendu Frið-
riki II konungi bréf af alþingi 1579 og minntu
á nauðsynjar og bágindi íslands og forn lög
um að íslenskir menn en ekki útlendir skyldu
fara með sýsluvöld. Jón Jónsson lögmaður
og Ari Magnússon sýslumaður í Ögri, sem
fyrr er nefndur, beittu sér hvor á sinni tíð
fyrir betrun íslandsverslunar eftir fornum
réttindum landsins gegn ólagi danskra kaup-
manna, og haldfesta þeirra voru fyrri tíða
lög, skjöl og annálagreinar sem þeir áttu
heima í yfirlætislausum uppskriftum.
í maí árið 1944 hélt Ólafur Lárusson pró-
fessor útvarpserindi um Áshildarmýrarsam-
þykkt til þess að brýna íslendinga að standa
saman sem einn maður um réttindi sín og
sækja fram sem fijálsborin þjóð. Fjórum
árum síðar, 21. júni 1948, var afhjúpaður
varði úr hraungrýti sem Guðmundur Einars-
son frá Miðdal teiknaði með þremur_ áletr-
uðum graníthellum til minningar um Áshild-
armýrarsamþykkt og þá Árnesinga sem stóðu
vörð ,.um forn réttindi héraðs síns, lands og
lýðs á örlagatímum" eins og þar er letrað.
Varðinn stendur á lágu hraunholti í afgirtum
manngerðum tijálundi á Áshildarmýri, sést
víða að frá bæjum, steinsnar frá sker sveit-
ina slitlögð þjóðbraut verktakaaldarinnar.
Áshildarmýrarsamþykkt var hlekkur í
langri og traustri keðju sem meiriháttar
bændur á íslandi héldu uppi um aldir með
rituðum lögmálstextum sem konungar höfðu
heitið þeim að láta gilda. Samþykktin er
burðugt vitni um samtök bestu manna í hér-
aði sem stóðu vörð um réttindi sín og alm-
úga landsins gegn aðkomnum ágangsmönn-
um.
Helstu heimildir:
Alþingisbækur íslands I. Rvk. 1912-1914. Annálar
1400-1800 I-II. Rvk. 1922-1932. Árni Magnússon.
Chorographica Islandica. Útg. Olafur Lárusson. Safn
til sögu íslands og íslenzkra bókmennta. Annar flokk-
ur, I, 2. Rvk. 1955. Fiatcvjarbók III. Útg. C.R. Un-
ger, Guðbrandur Vigfússon. Christiania 1868. Guðni
Jónsson. Áshildarmýrarsamþykkt. Árnesingabók. Rvk.
1959. Islandske Annaler indtil 1578. Utg. Gustav
Storm. Christiania 1888. Islenzkt fornbréfasafn II. Kh.
1888-93; V. Kh. 1899-1902; VII. Kh. 1903-1907; VIII.
Kh. 1906-13. Jón Jóhannesson. íslendinga saga II.
Rvk. 1958. Kvæðasafn eptir nafngreinda íslenzka menn
frá miðöld. Útg. Jón Þorkelsson. Rvk. 1922-1927.
Landnámabók. Islenzk fornrit I. Útg. Jakob Benedikts-
son. Rvk. 1968. 01afur Lárusson. Áshildarmýrarsam-
þykkt. Lög og saga. Rvk. 1958. Páll Eggert Ólason.
Saga íslendinga IV-V. Rvk. 1942-1944. Saga íslands
V. Ritstjóri Sigurður Líndal. Rvk. 1990.
Höfundur er sagnfræðingur, starfar á
Stofnun Árna Magnússonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. JÚNÍ 1996 5