Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK MORCLNBLAÐSINS - MIN\I\(,/IISHI{
47. tölublað - 71. árgangur
EFNI
Beinhólkur
r
Island
SIGURÐUR BREIÐFJÖRÐ
úr kumli við Eystri-Rangá er varðveittur
á Þjóðminjasafninu. Hann gæti hugsan-
lega leitt í ljós merkileg tengsl við Húna,
þá frægu hestamenn og bogaskyttur.
Hann gæti líka stutt það að Gunnar á
Hlíðarenda hafi átt einn af hinum rómuðu
húnbogum. Um þetta forvitnilega efni
skrifar Bergsteinn Gizurarson.
með Gullfossi er
efnið á málverka-
sýningu Karólínu
Lárusdóttur í Gall-
erí Borg. Karolína
segir það hafa ver-
ið alveg ótrúlega
gaman að vinna
myndirnar fyrir
þessa sýningu, sem
er eins konar
ferðasaga, allt frá
því Gullfoss lætur
úr höfn í Reykjavík og þar til hillir undir
land handan við hafið.
Sigling
Speróill
heitir elsta varðveitta leikrit ritað á ís-
lensku og er gleðileikur í einum þætti
eftir séra Snorra Björnsson á Húsafelli.
Leikritið verður leiklesið á sviði í fyrsta
skipti í Listaklúbbi Leikhúskjallarans á
mánudagskvöld og það verða konur í öll-
um hlutverkunum.
- framandi land, er heiti á nýrri bók eft-
ir Sumarliða ísleifsson sagnfræðing og
fjallar hún um hugmyndir og skrif er-
lendra manna um Island á 16.-19. öld.
Halda mætti eftir þeim að hér væru sí-
felld eldgos og að ferðalög væru lífshætta
hvern einasta dag, en innfæddum er lýst
sem furðufólki, sem hvorki sé hægt að
telja til frumstæðra þjóða né siðmennt-
aðra.
Jan Erik Vold
er eitt kunnasta ljóðskáld Norðmanna,
afkastamikill og skorinorður í skáldskap
sinum. Hann hefur sent frá sér hálfan
annan tug ljóðabóka, sumar efnismiklar,
aðrar minni. Ein bóka hans, langur bálkur
ojpinna ljóða, seldist í 15.000 eintökum.
Örn Olafsson fjallar um Vold og ber með-
al annars ljóðstíl hans saman við islensk
skáld sem ort hafa í líkum anda.
Kolbeinn
Ketilsson óperusöngv-
ari hefur skrifað undir
tveggja ára samning
við óperuna í Dort-
mund í Þýskalandi. Síð-
asta hálft annað ár hef-
ur Kolbeinn verið
fastráðinn í Hildesheim
og einnig verið mikið á
faraldsfæti sem gesta-
söngvari, til dæmis syngur hann nú sama
hlutverkið í Hildesheim og Darmstadt.
Þórarinn Stefánsson heimsótti Kolbein á
þessum tímamótum, en óperan í Dort-
mund er A-hús á þýzkan óperumæli-
kvarða.
HAUSTIÐ
Höfuðin landa hausti á,
því heita veðríð dvinar,
hrísta um jarðar herðar þá
hærur gráar sínar.
Jurta móðir litarlaus
í líkblæjunum sefur.
Mjólk og hlóð í btjóstum fraus,
sem börnin vökvað hefur.
Rósin mjúka verður veik,
í vetrar skríður tötra,
af lundi fjúka blöðin bleik,
berír kvistir nötra.
Mæddur þannig maðurinn
mænir á eftir dögum
sínum. Hann er hugþrotinn
og harma beygður slögum.
Veraldar gæða vonin þver,
þó valda kunni hann auði.
Til stórræða beinaber
bendir manni dauði.
Lát, ó, faðir lífsins, þá
líknar smyrsli dijúpa
vonhungraða öndu á
í eymda kafinu djúpa.
Lát um síðir lífsins á
leifar voríð skína,
svo moldar skríði myrkrum frá,
og minnstu á sköpun þína.
Sigurður Breiðfjörð, 1798-1846, var fró Rifgirðingum við Breiðafjörð. Hann
var helzta og bezta rímnaskóld Islendinga ó 19. öld og naut mikillar alþýðu-
hylli, en fékk óvægna gagnrýni fró Jónasi Hallgrímssyni. Sigurður var beyk-
ir að iðn, vann um tíma ó Grænlandi, en bjó í Olafsvík og síðast! Reykjavík
í sórri fótækt.
FORSÍÐUMYNDINA tók Gísli Sigurðsson, þegor Strokkur í Houkadol gaus i skammdegissólinni.
AGALEYSI
HUGARFARSINS
RABB
Iávarpi sínu á nýársdag 1977 tók Krist-
ján Eldjárn forseti íslands m.a. svo
til orða: „Ekki má gleymast í ærustu
daganna að árið 1976 var sigurár,
nýtt ártal handa íslenskri skólaæsku
að leggja á minnið, eins og árið sem
verslunaráriauð var létt af þjóðinni
eða þegar Islendingar urðu fullvalda
þjóð. Það mun verða kallað árið sem vér
fengum óskoruð yfirráð yfir fiskimiðunum á
landgrunninu."
Svo mörg voru þau orð forseta íslands
og þóttu í tíma töluð fyrir næstum 20 árum.
Það var trúlegur spádómur að komandi kyn-
slóðir mundu minnast þess sem stórviðburð-
ar í íslandssögunni að þjóðin hafði í raun
eignast óskorað vald yfir fiskimiðum land-
grunnsins. Sókn að því marki hafði þá stað-
ið nærfellt 30 ár og hefur oft verið litið á
hana sem lokasprett í sjálfstæðisbaráttunni
eða a.m.k. viðbótarkafla þeirrar sögu, enda
var því trúað að með því að öðlast yfirráð
yfir auðlindum landgrunnsins væri efnahags-
legt sjálfstæði þjóðarinnar tryggt um alla
framtíð.
En nú er mér spurn: Hefur spádómur
Kristjáns Eldjárns um að ársins 1976 yrði
minnst sem „sigurárs" ræst? Hefur skóla-
æskan lagt þetta ártal á minnið? Hefur hún
verið hvött til þess að geyma það í minni
eins og kynslóð Kristjáns Eldjárns var látin
muna nákvæmlega hvenær merkir áfangar
náðust í sjálfstæðisbaráttu 19. aldar og fyrri
hluta hinnar tuttugustu? Um það leyfi ég
mér að efast. Því miður afsannar raunveru-
leikinn vonir forseta Islands fyrir 20 árum
um að nýjar kynslóðir og ráðamenn þjóðar-
innar héldu í heiðri þau ártöl sem hann
nefndi. Að æskan geri lítið úr svona ártölum
er enginn vafi. Hún leggur ekki slíkt á
minnið. Eins held ég að það láti nærri að
stórum hópi áhrifamestu manna líðandi
stundar, jafnt í mennta- og menningarmálum
sem atvinnumálum þyki ekki mikið til koma
inntaks þeirra ártala sem Kristján Eldjárn
taldi nauðsyn „íslenskri skólaæsku að leggja
á minnið". Þegar farið er að ala íslenska
æsku upp í söknuði yfir því að hafa slitið
stjórnskipunartengsl við Dani (1918 og
1944), þarf þá nokkurn að undraþótt ungum
Islendingum og söguheimskum sérhags-
munapostulum þyki lítið til koma þess sem
vannst í þrjátíu ára „þorskastríði“_fyrr á
öldinni, ófriði sem háður var milli Islands
og Evrópuþjóða, þegar hálf þjóðin er farin
að æskja þess að ganga undir vald þeirra í
Evrópusambandinu? Enda er það ekkert
launungarmál að áhrifamestu þjóðfélagshóp-
ar á íslandi, kaupsýslumenn, embættismenn
og mennta- og menningarforustan í landinu,
gera ýmist að mæla ákaft með aðild íslands
að ESB eða krefjast hennar með ögrunum
og frekju. Þessir áhrifamenn um atvinnu-
og viðskiptamál og almenna skoðanamyndun
meðal þjóðarinnar skella skollaeyrunum við
yfirþjóðlegri auðlindastefnu evrópska mið-
ríkisins, þar sem fiskveiðimál eru engin und-
antekning í raun. Þessa menn skiptir það
engu, að yfirþjóðleg stjórnskipun Evrópu-
sambandsins hefur í för með sér víðtækt
afsal fullveldis á öllum sviðum ríkisvalds og
þjóðlegs sjálfstæðis. Raunar segja hinar nýju
ráðastéttir í landinu að íslendingar geti snú-
ið öllum málum sér í hag með samningum
innan bandalagsins. Slík fullyrðing stangast
þó á við yfírlýsingar forsvarsmanna banda-
lagsins sjálfs. Þeir hafa aldrei gefið í skyn
að íslendingar geti samið sig undan grund-
vallarákvæðum Rómarsáttmálans.
í þessu viðfangi er þakkarvert að stjórn-
málamenn spyrna við fótum. Meirihluti Al-
þingis er andvígur fullri aðild að ESB. Meiri-
hluti stjórnmálamanna lætur sér nægja að
styðja þá aukaaðild að bandalaginu sem fylg-
ir þátttöku í Evrópska efnahagssvæðinu.
En þá er á hitt að líta að stjórnmálamenn
eru veikir fyrir áhrifum valdastétta utan
Alþingis og ríkisstjórnar og hallir undir sér-
hagsmunaöflin. Stjórnmálamenn ráða illa við
það meginhlutverk sitt að stuðla að jafn-
vægi milli hagsmunaaflanna. Þeir reynast
m.a. ekki hafa það á valdi sínu að rétta af
þá slagsíðu sem samkeppnisofsi og sérhags-
munafrekja í bland við hann (allt í nafni
athafnafrelsis) er farinn að valda þjóðfélag-
inu og kemur í mörgu fram sem e.k. hel-
stefna, ekki síst hvað varðar fiskveiðar.
Ástandið í sjávarútvegi íslendinga er ský-
rast dæmi um þann ófarnað sem sérhags-
munafrekjan hefur í för með sér. Þar er
hver höndin upp á móti annarri með djúp-
stæðum ágreiningi um markmið og leiðir.
Greinilegt er að þau viðhorf sem þjóðarsam-
staða var um árið 1976, þegar þorskastríð-
inu lauk í raun með samningum, eru fokin út
í veður og vind.
Nú er svo komið að ýmsir útgerðarforkólf-
ar landsins og samtök þeirra eru farnir að
líta á fiskveiðilögsöguna sem hefndargjöf.
Þeir kalla árangur 30 ára landhelgisbaráttu
Phyrrusarsigur. Þeirri skoðun er haldið fram
á þingum og ráðstefnum þessara manna að
„strandríkishugsun" sé hemill á það að „ís-
lendingar hasli sér völl sem þátttakendur í
úthafsveiðum“ eins og það hefur verið orðað.
Ekki er hinn minnsti fótur fyrir kenning-
um af þessu tagi. Islendingar þurfa ekki
að sæta verri kjörum í þessu efni en aðrar
þjóðir. Þeir hafa sömu möguleika - að öðru
jöfnu - og aðrar fiskveiðiþjóðir að láta að
sér kveða í „úthafsveiðum“ og gildir einu
hvernig það orð er skilið og skýrgreint.
Hitt er annað mál að íslenskir útgerðar-
menn verða að lúta lögum og reglum. Þeir
geta ekki sett sér sín eigin lög. Þeir hafa
engan rétt til að taka fram fyrir hendur á
stjórnvöldum, ríkisstjórn og Alþingi, um
nauðsynlega milliríkjasamninga á þessu
sviði. I mörgu af því sem varðar úthafsveið-
ar (veiðar utan 200 mílna lögsögu, veiðar
á fjarlægum miðum eða samstarf um veiðar
með erlendum fyrirtækjum) eru íslendingar
ekki einir um hituna. Þeir verða að sætta
sig við samkeppni og geta ekki vænst neinna
forréttinda í því efni. Ef skapa á forgangs-
rétt hlýtur það að byggjast á stjórnmála-
samskiptum. Stjórnvöld hafa þar allt for-
ræði. Útgerðarmenn hafa engan rétt til
þess að segja fyrir verkum á því sviði. Þeir
geta borið upp tilmæli sín við ráðherra. En
þeir geta ekki krafist þess að stjórnvöld
geri annað en í þeirra valdi stendur sam-
kvæmt þjóðarétti og landslögum. Stjórnvöld
eiga mat um samningsstöðu og réttarstöðu,
og það er þeirra að meta hvaða heildarhags-
munir eru í húfi, sem ótvírætt ber að virða
fram yfir sérhagsmunastreitu einstakra
stétta.
Raunar ætti ekki að þurfa að vefjast
fyrir stjórnvöldum að gera þjóðinni grein
fyrir réttarstöðu íslendinga í úthafsveiðum.
Álmenningur er móttækilegur fyrir skyn-
samlegar skýringar í þeim efnum. Flestir
gera sér grein fyrir að sérhagsmunafrekja
útgerðarmanna, stóryrði og fordómar, er
ekki vænleg leið til varanlegs árangurs.
Þessum málum verður að skipa með milli-
ríkjasamningum. Fiskveiðiþjóðum við Atl-
antshaf ber að vinna saman að skynsam-
legri veiðistjórn og íslendingum ber að sýna
í verki að alvara sé fólgin í ítrekuðum yfir-
lýsingum um þátttöku í þeirri stjórn. ís-
lenskum útgerðarmönnum ber að búa sig
undir það sem koma skal, að úthafsveiðum
verður að stjórna með fullri fyrirhyggju.
Þeim ber að láta af fyrirhyggjulausri henti-
stefnu eins og hún birtist í framferði þeirra
á Flæmingjagrunni og í Barentshafi. Það
er misskilningur ef þessir menn halda að
þeir starfi í þágu þjóðarhagsmuna og tali
í nafni þjóðarheildar. Svo er alls ekki. Þetta
framferði er sprottið af agaleysi hugarfars-
ins og upplausn siðlegrar háttsemi.
Eitt er a.m.k. víst: Hafi árið 1976 verið
„sigurár“ þá er það flestum gleymt. Eða
hver minnist þess í alvöru fyrir hverju var
barist?
INGVAR GÍSLASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996 3