Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Blaðsíða 4

1
BEINHÓLKURINN
ÚR KUMLINU
VIÐ EYSTRI-RANGÁ
EFTIR BERGSTEIN
GIZURARSON
Talió hefur verió aó frá-
sögnin af bogfimi Gunn-
ars á Hlíóarenda væri
aó mestu listræn frásögn
höfundar Njálu. Nú horf-
ir málió öóruvísi vió.
Miklar líkur eru á því aó
Gunnar hafi alist upp vió
bogfimi og átteinn
þeirra öflugu boga sem
kenndir voru vió Húna
og voru skæóustu vopn
þess tíma. Meó húnbog-
anum var notaóur hring-
ur eins og sá sem fannst
vió Eystri-Rangá.
BEINHÓLKURINN úr kumlinu við Eystri-Rangá. Þetta er bogahringur sem hafður var til
að hlífa þumalfingri þegar skotið var af boga. Þessir bogahringir voru oft mjög hag-
lega gerðir, stundum úr dýrum málmum, og þeir voru festir við eigandann eins og
vopnabúnaður hirðingja var oft. Beinhólkurinn er varðveittur á Þjóðminjasafninu.
NÝLEGA rakst ég á bók
Kristjáns Eldjárns
fyrrverandi forseta og
þjóðminjavarðar,
Gengið á reka, sem
gefin var út árið 1948.
Eg hafði lesið þessa
bók fyrir mörgum
árum en nú birtist hún mér aftur þegar
ég var að flytja bækur til í húsi mínu.
Þessi bók er mjög áhugaverð fyrir alla
sem hafa áhuga á sögu fyrstu aldanna
eftir landnám íslands, en þar segir Kristján
frá ýmsu sem rekið hefur á fjörur hans
sem þjóðminjavarðar á alþýðlegan og
áhugaverðan hátt. í þessari bók heitir einn
kaflinn, Bardagi við Rangá, en það var
bardaginn við Gunnarsstein, sem er stór
steinn tæplega þremur kílómetrum fyrir
innan Keldur á bakka Eystri-Rangár,
Steinninn er talinn bera það nafn vegna
þess að þar hafi barist Gunnar Hámundar-
son eins og lýst er í Njálu.
Landnáma getur Gunnars á Hlíðarenda
á nokkrum stöðum og á einum stað segir:
„Kolur hét maður, son Óttars ballar,
Hann nam land fyrir austan Rangá og
Tröllaskóg, og bjó að Sandgili, hans son
var Egill, er sat fyrir Gunnari Hámundar-
syni hjá Knafarhólum og féll þar sjálfur
og austmenn tveir með honum, og Ari
húskarl hans en Hjörtur bróðir Gunnars
af hans liði.“
Njáls saga segir svo frá þessum bardaga
miklu nánar og segir, að Gunnar og bræð-
ur hans hafi hleypt hestum sínum að
Rangá, sem er nokkur leið og varist í nesi
við ána og féllu þar fjórtan af liði fyrirsát-
ursmanna, m.a. Egill í Sandgili, Þórir aust-
maður og Hjörtur yngsti bróðir Gunnars.
Enn fyrirfinnst örnefnið nes neðar við ána
sem láglendi meðfram ánni.
Tvö kuml hafa fundist stutt frá Gunnars-
steini. Fara fyrst sögur af því árið 1780
og jafnvel fyrr, þegar uppblástur tók að
herja á þessar slóðir. Þá lýsti Jón fálka-
fangari ísleiksson kumlunum og kvaðst
hafa dreymt fornmann, sem kvaðst vera
Þórir austmaður.
í kumlum þessum fundust mannabein
og nokkrir gripir en eitthvað kann að hafa
glatast. Talið hefur verið, að þarna hafi
margir menn verið heygðir samtímis við
lok tíundu aldar líklegast eftir bardaga.
Gripirnir, tímasetningin og staðurinn,
allt styður þetta frásögn Landnámu og
Njálu í aðalatriðum.
Beinhólkurinn
I kumlunum fundust auk beinanna,
kjaftamél og járnhöft fyrir hesta, skrautk-
inga, spjótsoddar og beinhólkur og gef ég
þar Kristjáni Eldjárn orðið: „Eftir er að
tala um einn grip úr Rangárkumlum, og
er ekki Ijóst, hvort kalla ber hann skart-
grip eða annað. Það er beinhólkur, 2,5 sm
breiður bútur úr stórgripslegg, 3 - 3,5 sm
víður og minnir helst á servíettuhring.
Hólkurinn er allur með gröfnu skraut-
verki, og er uppistaða þess hirtir tveir, sem
standa hvor sínum megin við tré og bíta
lim þess. Hjartarmyndirnar eru báðar með
afbrigðum haglega grafnar, fullkomnar
náttúrustælingar, ristar með léttri og leik-
andi hendi. Tréð er aftur á móti alls kost-
ar ónáttúrlegt. Hinum megin á hólknum
er óhiutrænt skrautverk, sem helst virðist
minna á Hringaríkisstíl (þann sama og er
á skálafjölunum frá Möðrufelli), en það
þýðir, að hóikurinn getur ekki verið eldri
en frá seinustu áratugum 10. aldar. Hann
virðist hafa verið breiðari í öndverðu, en
síðan mjókkaður með því að skera neðan
af honum, en við það hefur skrautverkið
verið skert, en eðli þess er samt Ijóst.
Verk náskylt Úrnesstíl. Fornmönnum var
frámunalega ósýnt um allar eftirlíkingar
úr náttúrunnar ríki. Dýr og fuglar voru
að vísu uppistaða í hinni frábæru skrautl-
ist þeirra, en það voru óeðlilegar og ýktar
dýramyndir, sem Iagaðar voru eftir þörfum
og kröfum flatarins, sem skreyta átti. Ef
reynt var að draga eðlilegar dýramyndir,
fór allt út um þúfur. Þá urðu myndirnar
stirðlegar og svo mjög stinga þær í stúf
við kynjadýr skrautlistarinnar og klunna-
skepnur þær, sem áttu að vera raunsann-
ar. Þótt farið sé með logandi ljósi um allar
fornfræðilegar bókmenntir Norðurlanda,
er ekki unnt að finna neina hliðstæðu.
Eina lausnin, sem hald er í, er sú, að hér
sé um að ræða einangrað fyrirbrigði með
sterkum persónulegum blæ, eins konar
leik eða duttlung einstaks manns, sem var
þess megnugur að hefja sig yfir hina hefð-
bundnu stefnu óhlutrænnar skrautlistar
og draga upp náttúrulegar dýramyndir.
En þegar fornmenn lögðu í að líkja eft-
ir dýrum og mönnum sem náttúrlegum
fyrirbærum, var tilgangur þeirra alltaf
annars eðlis en í skrautlistinni. Þá voru
þeir að reyna að tjá eitthvað, gefa eitthvað
til kynna eða segja sögu. Þetta getur oft
orðið torráðið. Hugsanlegt er, að hirtirnir
og tréð á Rangárhólknum standi í ein-
hverju sambandi við goðsögnina um hjört
þann, er bítur hið mikla tré, askinn Ygg-
drasils. En önnur skýring er þó nærtæk-
ari. Bróðir Gunnars á Hlíðarenda, sá er í
Rangárbardaga féll, hét Hjörtur, barnung-
ur maður að því er virðist. Varla er ástæða
til að efa, að þessi maður sé sannsöguleg
persóna, því að hans getur í Landnámu.
Hjörtur var ákaflega sjaldgæft mannsnafn
fyrr á öldum.
Auk Hjartar Hámundarsonar er getið
um Hjört nokkurn (Ólafsson), skáldmæltan
Íslending hjá Haraldi konungi Sigurðs-
syni, Valgarð Hjartarson, húskarl Guð-
mundar dýra, en kallaður er hann þó Stark-
aðarson í öðru handriti, og loks Hjört nokk-
urn, sem annálar telja, að fóthöggvinn
væri og handhöggvinn árið 1224. Þetta
er allt og sumt, og má hiklaust af því ráða,
að nafnið hefur verið afar fánefnt. Hjört-
ur, bróðir Gunnars, er í raun réttri eini
Hjörturinn, sem við vitum nokkur deili á.
Setjum nú upp dæmið. Við vitum, að sá
eini Hjörtur, sem okkur er vel kunnugur
úr fornöld, féll um 990. Við höfum fundið
staðinn sem hann féll á samkvæmt sögun-
um. Á þessum stað finnum við grip með
gröfnum hjartarmyndum, sem eiga sér
engan líka meðal samtíma gripa, en er þó
með skýrum einkennum ofanverðrar 10.
aldar að öðru leyti. Ég held, að ekki sé
nema ein lausn á þessu dæmi. Það hlýtur
að vera samband á milli mannsnafnsins
Hjörtur og hjartarmyndanna. Raunar segir
Njála, að Gunnar reiddi lík Hjartar heim
á skildi og væri hann þar heygður. Látum
það liggja milli hluta. Ég held að bein-
hólkurinn hafi engu að síður verið í eigu
Hjartar Hámundarsonar, og myndirnar séu
eins konar fangamark hans. Hólkurinn
hefur orðið eftir í ósköpunum eftir bardag-
ann og síðan hafnað í kumli fyrirsátar-
manna, er þeir voru heygðir, eða þá að
Hjörtur hafi verið heygður á vígvellinum,
þrátt fyrir frásögn Njálu.
En hver skyldi nú hafa gert þennan litla
minjagrip handa Hirti? Ekki hefur hann
gert það sjálfur, því að þar birtist meiri
leikni en ætla mætti unglingi, og þar að
auki eru hjartarmyndirnar svo lifandi og
náttúrlegar, að þær hlýtur að hafa gert
sigldur maður, er sjálfur hafði séð þessi
glæsilegu dýr erlendis. Á Hlíðarenda skipt-
ist fólkið í tvær sveitir, allt aðþví fjandsam-
legar. Annars vegar var Hallgerður og
þeir, er henni voru skaplíkir, hins vegar
Gunnar, móðir hans og bræður. Eitt hið
geðþekkasta í lýsingu Gunnars er sambúð
hans við þetta ættfólk sitt. Með þeim Kol-
skeggi var fagurt bræðralag, og þegar
Gunnar dreymir fyrir dauða Hjartar og
eggjar hann á að hverfa aftur, kveðst pilt-
urinn vilja fylgja honum, þótt hann ætti
bana vísan. Má af þessu marka, hvílíkur
Gunnar hafi verið Hirti, litla bróður sínum.
Ég ímynda mér, að hann hafi leikið við
hann, meðan hann var HtiII drengur, sagt
honum sögur afferðum sínum, telgt handa
honum leikföng og kennt honum vopna-
burð, er hann hafði aldur til. Enginn var
sá á Hlíðarenda, er líklegri væri en Gunn-
ar til að hafa skorið út beinhring Hjartar.
Verkið lofar meistarann, hann hefur verið
íþróttamaður á skurðlist. Handbragðið er
samboðið öðrum hæfileikum Gunnars, eins
og þeim er lýst í Njálu.Þeir sem telja Njálu
skáldsögu eina, munu brosa að þessum
bollaleggingum. En það verður ekki sigur-
bros, fyrr en þeir koma með skýringu á
hinum einstæðu hjartarmyndum, sem hald-
betri sé en þessi. Við bíðum og sjáum hvað
setur. “
í árbók Hins íslenska fornleifafélags
fyrir árið 1993 var grein eftir danskan
fornleifafræðing Lise Bertelsen um bein-
hringinn frá Eystri-Rangá og telur hún
þar að myndirnar á hringnum hafi trúar-
legt gildi og hér fer á eftir umsögn hennar:
„Verk nóskylt Úrnesstil"
Á beinhólk frá Rangá, ekki langt frá Keld-
um, Þjms 329/57, má sjá harla einstæða
skreytingu. Myndefnin þar eru: tré, tveir
hirtir, fjögur kringlótt form og dýraflétta.
Hólkurinn frá Rangá hefur upphaflega
verið breiðari. Ekki er vitað til hvers hann
var notaður. Hann er talinn fundinn í upp-
blásnu kumli.
Tré með hirti sinn hvorum megin, sem
naga greinar þess, og hringlaga form yfir
bakinu á hjörtunum, myndar allt eina heild.
Stungið hefur verið upp á því að þetta
væri mynd af askinum Yggdrasil 58 eða
að tréð táknaði kristið lífstré, og hirtirnir
nærðust á því eins og sálir sem taka við
guðspjallinu eða sakramentinu. Tilgátur
um tímasetningu eru annars vegar um
1000 (þá var þess getið til að hluturinn
hefði verið úr eigu Hjartar Hámundarsonar
og hirtimir settir í samband vð nafn hans).
Önnur tilgáta er 11. öld eða síðari hluti
hennar. Sennilega má telja að hér sé sýnt
lífstréð og myndin sé frá síðari hluta 11.
aldar. Tréð er stílfært, einnig hringirnir
og dýrafléttan aftan á. Það er varla vegna
þess að menn kunnu ekki að gera eftirlík-
ingar dýra og jurta úr náttúrunni. Hirtirn-
ir eru haglega gerðir og eðlilegir, og sýna
að listamaðurinn hafði lag á að líkja eftir
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996