Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Blaðsíða 5

MYNDIRNAR á beinhólknum frá Eystri-Rangá.
(Úr bók Kristjáns Eldjárns, Gengið á reka.)
HÚNBOGI. Teikningin sýnir endursmíð-
aðan boga, byggt var á leifum boga sem
fannst við Wien-Simmering og við Min-
feng íTurkestan.
(Úr bók Istvans Bóna, Das
Hunnenreich.)
0
éf

HUNINN f gröf sinni. Myndin á beinplötunni við hægri handlegg
hans er stækkuð að neðan.
(Úr bók Istvans Bóna, Das Hunnenreich.)
BEINHÓLKUR frá Asíu
ÞANNIG notaði boga
skyttan beinhólkinn.
Þetta er kallað mongólskt
grip og var almennnt not-
að af Asíuþjóðum.
náttúrunni! Skýringin liggur í hugsuninni
á bak við þessa kristnu list. Lífstréð er
sett á miðjan skreytiflötinn þar sem miðjan
er mikilvægust, stílfært vegna þess að það
er tákn hins guðdómlega, og sýnt framan
frá, sem táknar vald og myndugleika. Hirt-
irnir beggja vegna eru sýndir frá hlið sem
táknar lægri sess og minni myndugleika,
en ef þeir hefðu verið sýndir framan frá.
Hjörturinn er mikilvægt tákn í kristni og
eitt af fáum kristnum táknum sem eru að
öllu leyti jákvæð. í orðum biblíunnar má
sjá að munur er á hægri og vinstri. Sá
maður eða dýr sem er á hægri hönd þeim
sem sýndur er í miðið - þ.e. til vinstri séð
frá áhorfandanum, er á næstvirðulegasta
stað myndarinnar. Hjörturinn sem þar er
hefur hálsband eins og hirtirnir í guð-
spjallabókinni frá St. Médard, Soissons (nú
i þjóðarbókhlöðunni í París), þó hann hafi
ekki bjöllu. Hinn hjörturinn á beinhólknum
hefur ekki hálsband. Yfir hvorum hirti má
sjá tvo hringi, annars vegar hlið við hlið
og hins vegar hvorn upp af öðrum. Hring-
urinn táknar víða hið guðdómlega lögmál
án upphafs og enda. Hringirnir fjórir tákna
líklega alheiminn. Dýrafléttan á bakhlið
hólksins minnir nokkuð á Úrnesstíl, sama
gerir lífstréð stílfærða og myndmálið allt
virðist kristið. Því er líklegast að tímasetja
megi hólkinn á síðari hluta 11. aldar.“
Hjartarmyndin úr Húnagrafinni
Þegar ég las kaflann um bardagann við
Rangá eftir Kristján Eldjárn aftur og skoð-
aði hjartarmyndina á beinhringnum frá
Eystri-Rangá, rifjaðist upp fyrir mér
óglöggt lík hjartarmynd í bók Istvans Bóna
um Húnaríkið.
í bók þessari eru myndir af ýmsum grip-
um og gröfum Húna.
Á einni myndinni er Húnastríðsmaður,
grafinn með vopnum sínum, boga, sverði
og fleiri gripum. Við framhandlegg hans
er beinplata með hjartarmynd sem minnir
óneitanlega á hirtina á beinhringnum frá
Eystri-Rangá. Einnig eru á beinplötunni
hringir líkt og á beinhringnum. Hringir
sem Kristján Eldjárn ræðir ekki í
sinni umfjöllun en Lise Bertelsen
telur tákna alheiminn. Hvor-
ugt þeirra kemst að niður-
stöðu um til hvers bein-
hringurinn hafi verið not-
aður.
Auðvelt er að geta sér til
að beinplatan í Húnagröfinni
tengist boganum sem þar var einnig, þó
það komi ekki fram í bók Istvans Bóna.
Enda eru slíkar beinplötur þekktar annars
staðar frá. Beinplatan var hluti útbúnaðar
bogaskyttunnar til að hlífa framhandlegg
hennar fyrir bogastrengnum, þegar skotið
var. Slíkan útbúnað nota bogaskyttur enn
í dag.
En til hvers var þá beinhringurinn frá
Eystri-Rangá notaður og hvað tákna
hringirnir? Á beinplötunni sjást einnig auk
hringjanna örvar og má geta sér til, að
hringirnir geti verið skotmörk eða mið.
Á beinhringnum frá Eystri-Rangá eru
þessi mörk miklu greinilegri.
Mér datt því í hug, að beinhringurinn
hefði verið notaður til að draga upp boga-
streng. Ég fór því eitt kvöldið í íþróttahús
Sjálfbjargar þar sem haldin var æfing í
bogfimi. Þar voru veggspjöld með myndum
af ýmsum bogum og aðferðum til að draga
þá upp. Hringir líkir beinhringnum frá
Eystri-Rangá voru notaðir af Asíubúum til
að draga upp boga, sem voru oftast sam-
settir bogar. Þumlinum var stungið í hring-
inn og boginn dreginn upp með þumlinum.
Þessir hringir voru stundum hreinir dýrgrip-
ir úr gulli, silfri eða jaði. Þessi aðferð eða
grip er því nefnd mongólska aðferðin (mon-
golian release). Sjá myndir D og E.
Við nánari skoðun á beinhringnum á
Þjóðminjasafni íslands kom í ljós að á
honum var greinilegt slitfar eins og eftir
bogastreng. Ytra borð hringsins er að hluta
íhvolft svo ekki þurfti að skera í hann
HUNI á hesti. Kínversk teikning frá ann-
arri öld fyrir Krists burö. Hesturinn er
merkilega líkur íslenskum hesti.
(Úr bók Sören Nancke-Krogh, Shamanens
Hest.)
skoru líkt og á bogahringnum á mynd E.
Geta má sér til að hringirnir á beinplöt-
unni á framhandleggnum og á beinhringn-
um megi nota sem mið, t.d. þegar hliðar-
vindur sé eða skotmarkið hreyfist.
Kristján Eldjárn og Lise Bertelsen telja
að skorið hafi verið neðan af beinhringn-
um. Á beinplötunni úr gröf Húnans vantar
einnig neðsta hluta hjartarins og styður
það að báðar myndir hafi haft sama til-
gang og miðaðan við til hvers hlutina átti
að nota.
Verður varla annað sagt en að bein-
hringurinn frá Eystri-Rangá og beinplatan
úr Húnagröfinni hefðu getað átt saman
og komi frá sömu grein boglistarinnar.
Tengalin viú frúsagnir Landnúmu,
Njólu og Gunnar Hómundarson
Kristján Eldjárn tengdi saman nafn
Hjartar bróður Gunnars Hámundarsonar
og hjartarmyndina á beinhringnum. Ef
beinhringurinn hefur verið notaður til
spenna boga, þá verða þessi tengsl nær
óumdeilanleg. Njála lýsir bogfimi Gunnars
þegar hann varðist banamönnum sínum
að Hlíðarenda. Landnáma segir einungis
að banamenn hans hafi komið að Hlíðar-
enda um nótt með þrjá tugi manna, þegar
Gunnar hafi verið heima með einn mann
fulltíða. Tveir menn hafi fallið af árásar-
mönnum en sextán orðið sárir áður en
Gunnar féll.
Því hefði mátt halda fram að frásögnin
af bogfimi Gunnars væri að mestu listræn
frásögn höfundar Njálu. Nú horfir málið
öðruvísi við. Miklar líkur eru því á því að
hann hafi alist upp við bogfimi og að bróð-
ir hans hafi hlotið nafn sitt vegna hjartar-
myndarinnar á hringnum. Boginn hefur
líklega átt stærstan þátt í vörn Gunnars í
nesinu við Rangá. Beinhringurinn er því
kannski bogahringur Gunnars sjálfs eða
Hjartar. Honum hafi annaðhvort verið
fórnað í gröf Hjartar vegna hjartarmyndar-
innar eða hreinlega týnst þarna eins og
Kristján Eldjárn getur sér til. Hjörtur
gæti því hafa verið heygður við Eystri-
Rangá en ekki að Hlíðarenda eins og segir
í Njálu enda er lýsing Njálu af þeim flutn-
ingi á skildi fullskáldleg.
Hringurinn gefur okkur því þær upplýs-
ingar að skotfimi Gunnars hafi verið byggð
á sömu aðferð við að spenna og skjóta af
boga og þekkist frá Ásíu og þá líklega
eins og Húnar notuðu eða þær hirðingja-
þjóðir sem eftir fylgdu.
Hvaðan komst þessi bogi í hendur fjöl-
skyldu Gunnars Hámundarsonar? í Land-
námu er kannski lausn þessarar spurning-
ar.
Örskotslengd
Samkvæmt frásögn Landnámu hefndi
afi Gunnars Hámundarsonar, Gunnar í
Gunnarsholti, vígs Snjallsteins í Snjall-
steinshöfða með því að vega Önund í Ön-
undarholti í Flóa. Áður hafði Snjallsteinn
vegið Sigmund föður Marðar gígju son
Sighvats rauða við Sandhólafeiju.
Til þess að komast að Önundi hafði
Gunnar notið tilvísan Arnar mágs síns í
Vælugerði. Vegna síns þáttar í vígi Önund-
ar var Örn dæmdur skógarmaður og var
réttdræpur nema í Vælugerði og innan
örskotsfjarlægðar frá landareign sinni. Svo
fór að synir Ónundar vógu Örn er hann
rak naut úr landi sínu og var hann það
langt utan landareignar sinnar að menn
hugðu hann hafa fallið „óheilagur". Þor-
leifur gneisti, bróðir Arnar, fékk þá Þor-
móð Þjóstarson til að helga Örn
en hánn skaut af handboga svo
iöngu skoti að fall Arnar varð
í örskotshelgi hans.
Hér var því um boga að
:ræða sem dró miklu
; lengra en venjulegir bog-
ar. Eigandi hans var því
fenginn til skotsins af
fjölskyldu Arnar en það
voru einmitt Hámundur faðir Gunnars á
Hlíðarenda og Þorleifur gneisti bróðir
Arnar sem ráku mál Arnar. Þessi
bogi er trúlega bogi Gunnars
á Hlíðarenda og hefur faðir
hans sennilega keypt hann af
Þormóði Þjóstarsyni eftir
bogaskotið frá Vælugerði.
Þess má geta að Mörður gígja
á Velli, sonur Sigmundar, sem féll
við Sandhólafeiju, leysti svo þessa deilu
með því meðal annars að gifta systur sína
Hámundi.
Gunnar Hámundarson tilheyrði því báð-
um ættum, sem þarna höfðu borist á bana-
spjótum.
Hann og bræður hans lærðu svo bogfimi
frá barnsaldri og ætla má, að Hjörtur, sem
var þeirra yngstur hafi hlotið nafn sitt af
hjörtunum á bogahringnum.
Gerð hefur verið eftirmynd boga eins
og þeirra, sem hafa fundist í gröfum Húna.
Sá bogi hefur verið prófaður og reyndist
draga 300 metra, samkvæmt frásögn
Laszlo Korsos, yfirmanns hersafnsins í
Budapest í bókinni Attilla king of the
Huns eftir Patric Howarth.
Á 30 metra færi fóru örvarnar í gegnum
mjaðmarbein nauts og á 50 metra færi
drápu þær villigölt.
í lögbókinni Grágás er ördrag eða ör-
skotslengd skilgreint sem sú vegalengd
sem skjóta má af boga sem „tvöhundruð
lögfaðmar tólfræðir á sléttum velli“ eða
410 metrar. Þessi skilgreining var ekki
komin í lög á tímum þeirra Arnar í Vælu-
gerði og Hámundar Gunnarssonar en geta
má sér til að bogskotið frá Vælugerði hafi
átt hlut að máli, að örskotslengdin var
skilgreind nákvæmlega.
Mörgum hefur þótt sem hér hljóti að
vera um villu að ræða í Grágás vegna^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996 5