Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Blaðsíða 11

r
na mikla lagni við að nota beinin til smíða, þau
labeini.

lyndin hefur verið dregin upp beint á prentplötu
caupskip í forgrunni, en hvalveiðar í bakgrunni.
skrái þau jafnvel á björg og hamra. Við eld-
fjallið Helgu kveður Olaus vera klaustur og
þar í kring stórar steintöflur sem á séu skráð-
ar dáðir hinna fornu hetja. Telur hann fólk-
ið vera viðfelldið, heilbrigt og gestrisið og
það nái háum aldri, verði jafnvel meira en
hundrað ára og fái þó ekki læknislyf. En
landsmenn segir hann skapstóra og reiðist
þeir af litlu tilefni, taki þá vopn sín og beij-
ist af grimmd. Húsakynni þeirra kveður
Olaus vera holur og hella og sé búpeningur
sömuleiðis geymdur neðanjarðar; veijist
landsmenn þannig kulda og miklum vindum
á svipaðan hátt og Afríkumenn veijast mikl-
um hitum. Hjá honum kemur þó líka fram
að hús séu byggð úr rifjum stórfiska og má
vænta að hugmyndir hans um það efni séu
meðal annars frá Pliniusi komnar.15
Ýmsar sérkennilegar dýrategundir eru í
landinu, að sögn Olausar, til dæmis bæði
svartir og hvítir hrafnar; er grimmd þeirra
mikil og drepa þeir bæði lömb og smágrísi '
en ungir íslendingar veiða þá með bogaskot-
um og fá fyrir verðlaun hjá fógetanum. Þá
segir hann margar tegundir af hundum í
landinu og séu þétthærðir, fannhvítir hundar
eftirsóttir af hefðarfrúm og háklerkum. Að
hans sögn eru þar líka fálkar, hérar, refir
og hvítabirnir og gefi veiðimenn kirkjum
gjarnan hvíta bjarnarfeldi til þess að hafa
við altari svo að prestar fái ekki fótakul.
Olaus greinir og frá því að við landið sé
veitt óendanlega mikið af fiski; sé aflinn
vindþurrkaður og honum hlaðið upp eins og
timburhlaða á hæð við hús áður en hann er
seldur þýskum kaupmönnum og fari hann
jafnvel alla leið til Rómar. í stað fisksins fái
íslendingar brauð og aðra matvöru.
Svipað er upp á teningnum í La cosmograp-
hie universelle eftir Andre Thevet sem kom
út árið 1575. Þar er greint nokkuð frá ís-
landi, að mestu í svipuðum dúr og hjá fyrri
höfundum. Sagt er að það sé sama eyja og
hinir fornu höfundar nefndu Thule, greint
er frá staðsetningu eyjarinnar og stærð og
að stærsta borgin sé Scaloldin (Skálholt).
Þá er skýrt frá eldfjöllum, einkum Heklu,
sagt að íbúarnir búi í hellum og við strendur
landsins séu fiskar og hvalir, stærri en nokk-
urs staðar annars staðar, svo og séu hús
búin til úr hvalbeinum.20
Ekki verður rætt um fleiri rit frá 16. öld
af því tagi sem greint hefur verið frá hér
að framan, en af nógu er þó að taka. í stöku
verkum voru málin þó tekin nokkuð öðrum
tökum. Fyrst skal getið um The Fyrst Boke
of the Introduction of Knowledge sem kom
út árið 1547. Fjallaði höfundurinn, Andrew
Boorde, um þjóðir Evrópu og er þar á með-
al stuttur kafli um ísland. Landið segir hann
vera afar kalt og sums staðar sé sjórinn
fullur af ís. Ekki ber höfundur íslendingum
vel söguna:
Og ég er fæddur á íslandi, ruddalegur
sem dýr; að éta kertisstubba er mér sem
veisla; ég er sólginn í tólg og hráan harð-
fisk; það þykir herramannsmatur í mínu
landi; hráan fisk og kjöt ét ég sem mig
lystir; slíkur matur þykir mér sérlega
góður. Lítið hirði ég um guðsþjónustur
og um góðan klæðnað kæri ég mig ekki.
Gott þykir mér að klæðast dýraskinnum,
hvort sem það eru úlfa- eða bjarnaskinn.21
Hann segir einnig að íslendingar búi í
hellum og gefi börn sín en selji hunda.
Nokkra presta segir hann í landinUj haldi
þeir frillur og betli. Þó kveður hann Islend-
inga vera góða fiskimenn sem selji Englend-
ingum mikið af físki í skiptum fyrir ýmsan
varning, en peninga þekki þeir ekki.22
Andrew Boorde hefur trúlega samið lýs-
ingu sína eftir sögnum farmanna og kaup-
manna, enda voru viðskipti Englendinga við
íslendinga mikil, eins og hann greinir frá.
Hafa sumir þeirra ekki vandað landinu kveðj-
urnar, enda sjálfsagt margt sem kom þeim
á óvart og var ólíkt því sem þeir höfðu van-
ist, til dæmis húsakynni og mataræði. Höf-
undur hefur svo fært í stílinn. Sjá má skyld-
leika með frásögn Boordes og lýsingum
þeirra Behaims og Krantz, sem getið var
um hér að framan, og er einnig hugsanlegt
að Boorde hafi byggt að einhveiju leyti á
slíkri frásögn. Athyglisvert er að hann minn-
ist ekki á uppsprettur eða eldfjöll á Islandi,
en kveður vera uppsprettu í Noregi sem
breyti öllu í stein.
Engin leið er að gera grein fyrir öllum
landfræðiritum á síðari hluta 17. aldar og
fyrri hluta 18. aldar þar sem íslands er get-
ið, slíkur er fjöldinn. Flest þeirra bera með
sér að vera byggð á eldri ritum, landfræðirit-
um og alfræðibókum þar sem mest áhersla
er lögð á hinar fornu og hefðbundnu lýsing-
ar á íslandi og íslendingum.
Ýmsir benda líka á ísinn sem kvalastað
og séu hinir syndugu þá bæði kvaldir í ísi
og eldi. Langt fram eftir 18. öld þekktust
sögur um að unnt ætti að vera að finna svo
gamlan og þurran ís að mögulegt væri að
brenna hann. Margir segja frá sérkennileg-
um uppsprettum sem áttu að vera í landinu.
í riti Berckenmeyers frá 1731 er rætt um
merkilegar uppsprettur eða furðubrunna; ein
breytir öllu í stein, önnur eyðir vatni en
brennir ekki hör eða hamp, hin þriðja breyt-
ir öllu í járn, eins og Fransmaður nokkur
átti að hafa sannprófað árið 1653 — er þar
vísað til la Martiniéres — hin fjórða breytir
hvítri ull í svarta, hin fimmta breytir svartri
ull í hvíta, hin sjötta smakkast sem öl og
verður fólk drukkið af þeim drykk. Flestir
létu sér nægja að skýra aðeins frá tveimur
til fjórum. Þarna er þó ekki sett met í furðu-
brunnatali.101 I einu af 64 bindum þýsks al-
fræðirits (1735) eru taldir upp sjö slíkir á
íslandi, ólíkrar gerðar; er þá sleppt þeirri
sem eyðir vatni en bætt við hinni eitruðu
og annarri sem sögð er svo heit að undrum
sætir.102
Flestir segja eitthvað af dýrahaldi og villt-
um dýrum í landinu og eru þau flest talin
hvít eins og snjórinn.108 Refir í landinu eru
sagðir svo margir og grimmir að þeir eyði
heilu sauðahjörðunum. Líka séu þar ísbimir,
CRYPTO Porticus, eða jarðhýsi íslendinga
samkvæmt korti Bertellis frá því um 1570.
ÚR HISTORIA Olausar Magnusar. Þar
segir að íslendingar skrái merkisatburði
á steintöflur svo þær sagnir megi varð-
veitast. Helzta borgin er Scaldolin - Skál-
holt. Menn sem hér sjást eru andar sjó-
drukknaðra.
sumir svartir að lit; þá sé þar jafnvel að finna
höggorma og eitruð skriðkvikindi.1M Ýmsir
greina frá því að mikið sé um nautgripi og
vinsæl er sagan um svo góða sumarhaga
að húsdýr éti yfir sig ef þau eru ekki rekin
á braut, svo og af smjöri íslendinga sem sé
stundum safnað saman eins og kalki, svo
mikið sé af því. Flestir segja líka frá miklum
fiskveið- um og að húsháir staflar séu gerð-
ir úr aflanum eftir að búið er að verka hann.105
Sjóskrímsli og stórhveli eru einnig sívinsæl
umræðuefni.
Þeir sem ijölluðu um lífið á fjarlægum
svæðum viðhöfðu einkum tvær aðferðir við
það, en í þeim báðum var eigið umhverfi
haft til viðmiðunar og gerður samanburður
við það. í hinni fyrri er lífsháttum fólks sem
er fjarlægt, frumstætt eða öðruvísi lýst sem
villimennsku; rætt er um óþrifnað, fátækt og
eymd, fáfræði og hjátrú, skort á siðgæði og
svo framvegis. I síðamefndu aðferðinni er
samanburðurinn umhverfi lýsandans á vissan
hátt óhagstæður og er þá einkum greint frá
fábrotnu og einföldu lífí í skauti náttúrunn-
ar, lífi sem einkennist af friðsæld og ham-
ingju; um leið er verið að gagnrýna eigið
samfélag fyrir að vera orðið spillt og að hafa
horfíð frá þessum gildum. Oft blandast þess-
ar lýsingar saman, eins og áður hefur verið
getið. íslendingum var oftar lýst sem frum-
stæðum og hálfvilltum, fátækum, fákunnandi
og hjátrúarfullum. Til dæmis segir A.M.
Mallet í bók sinni Beschreibung des ganzen
Welt-Kreises frá 1684 íbúa landsins vera
mjög smávaxna, aðeins um 5 fet á hæð og
nærist þeir á brauði sem búið sé til úr þurrkuð-
um og möluðum fiski eða fiskbeinum; hrossa-, \
kinda- og nautakjöt þyki þeim viðurstyggð
en lostæti telji þeir kjöt af refum, úlfum og
bjömum sem veiddir séu á ísnum.100 Raunar <
telja margir að fiskur sé einnig helsta fæða
búfjár, að minnsta kosti að vetrarlagi.107 <
Vinsælar em sögur um hlandþvott íslend- 1
inga og nuddi landsmenn tannholdið úr hlandi ]
til þess að veijast rotnun. Aðrir töldu að ís- i
lendingar skoluðu kverkarnar með hlandi; þá
hefðu þeir líka ýmsa aðra grófa siði, svo sem ' ]
að vana mótþróafulla betlara, og þegar lands- <
menn vildu sýna styrkleika sinn tækju þeir
sig til og drægju bjórtunnu með tönnunum.108
Oftar en ekki er því haldið fram að karlar
og konur klæðist sams konar fötum og gjam-
an að þau gangi um skinnklædd. Þá er og <
algengt að geta þess að þýskir kaupmenn séu
íslenskum konum kærir gestir, svo og að fjalla ]
um dálæti landsmanna á hundum sínum sem
þeir meti til jafns eða meira en börnin. Ýms- ;
ir geta um að þeir séu góðir með sig og
mjög sterkir og verði ótrúlega langlífir, þrátt
fyrir lyfla- og læknisskort. Greint er frá því
að landsmenn búi í hreysum og hellum, enda
höfðu íslendingar verið kenndir við hellabú-
skap allt frá tímum Adams frá Brimum, svo
og að þeir dýrki foma guði þó að þeir eigi .
að teljast kristnir.109 Ýmsir segja frá bygging-
um úr fiskibeinum eða hvalbeinum, jafnvel
að eina brú landsins sé byggð úr slíku efni.110
Flestir kjósa þó að hafa landsmenn neðanjarð-
ar eða í hellum í fjöllunum, oft fjölda manna
undir sama þaki, og væri það sambærilegt
við aðrar „menningarsnauðar þjóðir“.lu
Eins og áður segir kjósa sumir höfundar
að líta Islendinga jákvæðari augum, að
minnsta kosti ákveðna þætti hjá landi og lýð,
þó að annað þyki ekki eftirsóknarvert. I Cos-
mographie Peters Heylyn frá 1666 er til
dæmis greint frá því að íslendingar lifi ein-
földu lífi, á því sem náttúran veiti þeim og
bent er á að fólkið sé heilbrigt og langlíft,
heiðarlegt og trygglynt.112
Nokkrir höfundar byggja frásögn sína, að
minnsta kosti að hluta til, á ritum Amgríms
Jónssonar og Þórðar Þorlákssonar, annað-
hvort beint á verkum þeirra eða höfundum
sem höfðu gengið í smiðju til þeirra, til dæm-
is la Peyrre. Sumir höfundar byggja raunar
aðallega á verkum þeirra, til dæmis Vicenzo
Coronelli sem tók saman eyjalýsingu skömmu
fyrir 1700.118
Algengara var þó að allt færi í graut og
frá því greint að íbúar íslands byggju í hellum
í fjöllunum, en jafnframt að þeir væm mjög
iðnir við að rita sögur sínar.114
Höfundur er sagnfræðingur.
13. Um þetta efni, sjá Granlund, 6-37. — Einnig Harald-
ur Sigurðsson 1982, 110. — Nerlund, 17.
14. Oreglia, 68.
15. Um slíkar byggingar, sjá Plinius III, 167.
16. Olaus Magnus, Beskrivning till Carta marina, 7-11.
— Olaus Magnus, Historia I (sænsk þýðing 1976),
28, 82-84, 169, 171, 197; Historia II, 56-57, 200;
Historia IV, 8, 65, 117, 213-215. — Sjá einnig þýð-
ingu og umfjöllun um texta Olausar Magnusar í
Haraldur Sigurðsson 1982, 111-115. — Einnig Nor-
lund, 18-19.
20. Thevet, 673-674. — Svipuð umfjöllun er í Cosmograp-
hia eftir J. Rauwen 1597, 614-615, og ýmsum fleiri
ritum.
21. Boorde, án síðutals.
22. Boorde, án síðutals.
101. Berckenmeyem, 511-512.
102. Grosses vollstandigies Universai-Lexikon, 1372.
103. Meriton, 349.
104. Húbner, 98.
105. Berchenmeyer, 510. — Aa, Pieter van der, 5. —
D’Abbeville, 7.
106. Mallet, A.M., 133-135.
107. de la Croix, 374-375.
108. Berchenmeyer, 510. — Aa, Pieter van der, 5.
109. Gordon, 230.
110. Capel, 211.
111. Gordon, 230. — Hubner, 97. Heylyn 1666, 496. —
Moll, 347.
113. Hér eftir Haraldur Sigurðsson 1978, 61.
114. Grosses vollstandigies Universal-Lexikon, 1372.
/ALDIRIISIOG ELDI
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996 1 1'