Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1997, Page 11

AÐ TILEIKA sér lífshætti hvíta mannsins í
borgunum hefur ekki reynst frumbyggjunum
auövelt.
og tekur á sig líki regnbogans, en regnbogalit
risaslanga er einmitt algeng í þessum sögnum.
Það lífsviðhorf frumbyggjanna að einstakl-
ingur geti ekki átt land, hvorki sé hægt að
kaupa land né selja, mótaði allt þeirra líf, alla
þeirra list og menningu. Sérstakt landsvæði til-
heyrði þó ættinni eða hópnum — afmarkað af
klettum, ám og lækjum. Þegar frumbyggjarnir
reyndu að veija þessi landsvæði urðu þeir að
iúta í lægra haldi fyrir byssuvaldinu. Hin nánu
BÖRNUNUM er kennt að hópurinn
eigi matinn sameiginlega.
tengsl frumbyggjanna við náttúruna og landið
eru enn illskiljanleg flestum hvítum mönnum.
Allir innflytjendur Ástralíu, hvort sem þeir
eru enskir, írskir, tyrkneskir eða víetnamskir,
líta á land sem söluvöru. Jafnvel rányrkja þykir
sjálfsagt mál ef gróðahagsmunir eru annars
vegar.
Lífsviðhorf þeldökka fólksins er gjörólíkt líf-
sviðhorfi hvíta mannsins. Tilveran fer í hring.
Þegar þeir deyja endurfæðist sálin sem steinn,
dýr, tré eða önnur manneskja. Heimur þeirra
er fullur af bönnum, helgisiðum og yfímáttúr-
legri trú.
Að stara á tunglið getur reynst hættulegt.
Kona getur orðið þunguð eða tunglið reiðst.
Sagan um blómið rauóa
Á heitum sumardegi fyrir óteljandi öldum
flúði ættbálkur einn undan ofsalegum stormi
inn í einn hinna mörgu hella í fjöllum Nýju
Suður-Wales. Mikil skriða féll fyrir hellis-
munnann og lokaði innganginum. Skelfdur
hópurinn, innilokaður í myrkrinu, hélt að nú
væri öllu lokið. En Bullana, hinn hugrakk-
asti og sterkasti þeirra allra, fann þrönga
sprungu sem lá upp á yfirborðið. Hann komst
við illan leik upp í sólskinið, en enginn hinna
var nógu sterkur til þess að fylgja honum
eftir.
Bullana var ákveðinn í að gera allt sem í
hans valdi stóð til þess að halda lífi í fólkinu
sínu. Dag eftir dag veiddi hann í matinn.
Hann fléttaði reipi til þess að láta matinn
síga niður í hellinn. Mörgum sinnum á dag
kleif hann fjallið til þess að láta fæðuna síga
niður til ættbálksins. Líf allra var nú undir
honum komið. Ábyrðin og stöðugt strit höfðu
áhrif á krafta Bullana. Einn dag skrikaði
honum fótur og hann féll niður í gljúfrið.
Hann braut svo mörg bein í líkama sínum
að hann gat næstum ekki haldið áfram. En
þótt hann væri uppgefinn, sárþjáður og gæti
aðeins skriðið áfram hélt hann áfram að
veiða handa fólkinu sínu.
Þetta var vonlaust. Fólkið í hellinum dó
nú eitt af öðru. Bullana vissi að hann yrði
að gefast upp. Féll hann niður í skógarsvörð-
inn í hinum fallega dal ættar sinnar og dó.
í sömu andrá og hann lést greip hann um
litla plöntu. Og þegar andinn yfirgaf líkama
hans breyttust smávaxin blöð plöntunnar í
breið, græn blöð. Hvít blómin urðu rauð af
blóði hans. Þetta blóm köllum við í dag risa-
lilju (gymea). Geymir hún kraft Bullana.
Óteljandi öldum eftir að risaliljan óx fann
hópur hvítra manna leið inn í gamla risahell-
inn. Hellisgólfið var þakið beinagrindum ætt-
bálks Bullana.
Hvíti maðurinn var yfir það hafinn að
læra nokkurn hlut af frumbyggjunum. Hon-
um datt ekki í hug að læra neitt af tungu-
máli þeirra eða reyna að skilja þá. Hann vissi
allt best. Um þetta eru mýmörg dæmi.
Hinn sögufrægi Robert O’Hara Burke,
landkönnuður um síðustu aldamót, mátti
sanna þetta í rauveruleikanum. I áströlsku
kvikmyndinni um ævi hans „Burkes and
Wills“ lúta hvítir landkönnuðir í lægra haldi
fyrir náttúruöflunum vegna þess að Burkes
er fyrirmunað að vilja þiggja hjálp frá frum-
byggjunum. Wills tekst ekki að koma fyrir
hann vitinu þótt Wills sjái að það sé þeirra
eina lífsvon.
Þessi kvikmynd sýnir vel hve þekking á
náttúrunni og tengsl við hana eru mikilvæg
ef maður vill ferðast á eigin spýtur og lifa
af. Þurrkar, skógareldar og flóð eru árvissir
þættir í lífí allra Ástrala.
„Hleejandi stjarna"
Sem betur fer voru þó dæmi um skilning
og hjálpfysi nýju landnemanna. Fræg bar-
áttukona fyrir jafnrétti og réttlæti, Mary
„Ein grundvallar-
regla þessa þjódlífs var
ad skipta fæbunni;
deila meb öbrum og
ekki ab borba einn.
Græbgi og eigingimi
voru álitin óþolandi
°g ógnubu tilveru
hópsins. Þeim sem
gerbi slíkt var refsab
harblega. “
Gilmore (1865-1962), hefur látið eftir sig
endurminningar og ljóð um frumbyggjana
sem hún kynntist náið í æsku.
Skilning sinn á lífi þeirra átti hún að þakka
föður sínum og afa. Þeir álitu frumbyggjana
lifa í fullkomnu samræmi við umhverfi sitt.
Litu ekki á lífsháttu þeirra sem fáfræði, hjá-
trú eða villimennsku eins og aðrir innflytjend-
ur í þá daga.
Mary segir frá afa sínum sem varð að
hrekjast frá Veiðimannadal (Hunter Valley,
N.S.W.) vegna þess að hann tók málstað
frumbyggjanna. Afi Mary neitaði að elta og
veiða svarta fólkið með hundum og byssum.
Reyndi þess í stað að vernda það og bjarga
því. Þetta mislíkaði hvítum nágrönnum hans.
Reyndu þeir að senda á hann klerkinn en
þegar allt kom fyrir ekki varð hann að fiytja.
Fjölskyldan fluttist til Goulburn, sunnarlega
í Nýja Suður-Wales, þar sem Mary fæddist
1865. Sem barn lék hún sér við svörtu börn-
in og hinir hvítu hneyksluðust. Þegar Mary
var þriggja ára gömul varð hún fárveik. Hin-
ir þeldökku sögðu föður hennar að þeir gætu
læknað hana með því að gefa henni sérstakt
fæði. Hún var hjá þeim í sex vikur og varð
feit og frísk. Þeir kölluðu hana „Hlæjandi
stjörnu“. Á hveiju kvöldi bjuggu þeir um
hana í „hreiðri" úr grasi. Þar var hlýtt og
þaðan gat hún séð upp í heiðan himininn.
Frásagnir Mary og ljóð vöktu sektarkennd
hinna hvítu. Þess vegna drógu margir þeirra
sannleiksgildi frásagna hennar í efa.
Framar öllu stuðluðu ritsmíðar hennar þó
að nýrri afstöðu til frumbyggjanna; um-
hyggju gagnvart þeim sem enn voru sviptir
öllum réttindum en voru þó „eðlileg þjóð“
þessa lands.
Aó láta barkarmálverk hanga á vegg
í sívaxandi mæli er nú farið að viðurkenna
myndlist frumbyggjanna. Það háir þó hvíta
manninum að hann nálgast þessa list á sínum
forsendum og með sínum skilningi.
Myndlistarverk þeldökka fólksins eru ekki
einstakir listmunir, sem geta staðið einir og
sér. Ekki einhver nýbreytni einstaks lista-
manns, sem er að tjá reynslu sína eða tilfinn-
ingar, heldur menningarlegir liðir í flókinni
heild — þar sem trú og félagsleg tengsl
mynda óijúfanlega heild.
Tvær stíltegundir eru þekktastar. Annars
vegar barkarmyndlist, myndirnar eru málað-
ar á tijábörk í Arnhem-landi, og hins vegar
deplamyndlistin, þar sem örsmáir deplar
mynda furðuleg dýr, alls kyns slöngur, blóm
eða annað, í eyðimörkinni í vesturhluta lands-
ins. Enn mætti telja hellismyndir og myndir
á klettum. í rauninni er afar óeðlilegt að sjá
þessi verk í venjulegu galleríi, því að depla-
myndirnar voru upprunalega unnar í sand.
Voru því hvorki flytjanlegar né eilífar. Lista-
verkin voru aldrei ætluð sem söluvara.
Myndin verður fyrst lifandi við helgiathöfn
þegar þátttakendurnir hafa verið málaðir í
svipuðum dúr og allir viðstaddir þekkja sög-
una. Andinn, sem særður hefur verið fram,
getur tekið sér bústað í myndinni sem á eft-
ir er eyðilögð eða geymd til næstu athafnar.
Á sama hátt voru barkarmyndirnar einnig
upprunalega gerðar fyrir helgiathafnir, liður
í því sem fram- fór. — Nú er verið að reyna
að slétta úr berkinum og láta þessi verk
hanga á veggjum hvíta mannsins!
Þrátt fyrir skilningsleysi okkar er þessi
myndlist afar forvitnileg, óvenjuleg og
skemmtileg. Ef til vill vegna þess að leyndar-
dómar listaverka þeirra og töfrar hafa aldrei
verið til sölu. Það er líkt og búi í verkunum
einhver huiinn kraftur.
Söngur, dans og tónlist
Næstum á hveiju kvöldi er dansað og sung-
ið í hópi frumbyggjanna og ekki eingöngu
til skemmtunar heldur er t.d. verið að fagna
nýjum árstíma, áföngum í lífi einstaklinga
og ekki síst er þetta snar þáttur í trúarbrögð-
um þeirra. Aðallega er sungið, leikið er und-
ir á hið næstum tveggja metra langa tréblást-
urshljóðfæri, didgeridoo, og á tvo málaða
tréstauta sem slegið er saman. Þannig læra
börnin söngvana frá unga aldri.
Tónlistin og dansinn eru samofin öllu því
sem gerist í lífi frumbyggjans; fortíð, nútíð
og framtíð. Sama má segja um myndlist
þeirra. Fyrir sérlega hátíðleg tækifæri mála
þeir andlit og kropp með hvítum strikum,
deplum og furðulegum táknum. Frumbyggja-
hljómsveitir klæðast ekki furðufötum heldur
mála líkamann og andlitið samkvæmt hefð
ættbálks síns. Börnin byija snemma að fylgj-
ast með því sem fram fer. Þau mála sig,
syngja og dansa berfætt í sandinum. Konur
dansa oft aðra dansa en karlar og venjulega
er konum ekki leyft að vera viðstaddar sér-
staka siði sem framkvæmdir eru af fullorðn-
um karlmönnum. Eins og t.d þegar unglings-
piltar eru teknir í tölu fullorðinna.
Kynslóð ungra Ástrala hefur uppgötvað
tónlist frumbyggjanna. Hefur hún víkkað
sjóndeildarhring þeirra og gefið þeim nýjar
hugmyndir. Opnað augu þeirra fyrir ýmsum
réttlætismálum sem þeir varla annars hefðu
sinnt.
Midnight Oil, sem er ein frægasta hljóm-
sveit hvítra Ástrala, hefur átt sinn þátt í
þessari þróun þar sem hljómsveitin hefur
notað ýmis hljóðfæri frumbyggjanna ásamt
SJÁ BLAÐSÍÐU 12
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JANÚAR 1997 1 1