Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1997, Qupperneq 10

ÞAR SEM JA ÞYÐIR NEI
UM MANNLEG SAMSKIPTI
OG FÉLAGSLEG VIÐMIÐ
Á FILIPSEYJUM
EFTIR VILHJÁLM HELGASON
Þó að Filipseyingar tali ensku, klæðist sams konar föt-
um og tíÓkast á Vesturlöndum, horfi á amerískar kvik-
myndir, borði sama mat, hlusti á sömu tónlist, er þó
margt í fari [ Deirra, sem er öðru vísi, og er hollt f ^rir
aWa þá, sem einhver skipti eiga við
Filipseyinga , að kunna skil á þeim þáttum,
ef ekki á illa að fara.
EFTIR langa leit eru Dieter Holz-
mann, 33 ára gamall Þjóðverji frá
Miinchen, og unnusta hans María
Icoy, frá Filipseyjum, loksins bú-
inn að finna giftingahringa, sem
báðum geðjast að. Þau kaupa
hringana og ákveða að láta grafa
fullt nafn inn í þá með fínlegri
skrautskrift í stórverslun skammt frá. Þau út-
skýra gaumgæfilega fyrir starfsfólkinu hvað
gera skuli, enda eru hringamir dýrmætir og
Holzmann vill ekki undir neinum kringum-
stæðum, að eitthvað fari úrskeiðis. Þegar
verkinu er lokið og Holzmann lítur inn í
hringana, kemur í ljós að allt annað hefur ver-
ið ritað en beðið var um. Starfsfólkið kveðst
ekki geta breytt því, sem einu sinni hafi verið
ritað, en getur að öðru leyti ekki gefið neinar
viðunandi skýringar á þessum mistökum.
Holzmann hefur aldrei kynnst öðrum eins
vinnubrögðum, brýnir röddina og krefst þess
þegar í stað að fá að tala við forstjórann. En
mikil er undmn hans, þegar María styngur
hringunum í vasann, togar í jakkalafið hans,
og segir ákveðin: ,Hættu þessu, Dieter, við
skulum koma!“ Þegar út kemur segir María,
og er henni greinilega mikið niðri fyrir: ,Ég
varð fyrir gífurlegum vonbrigðum, þama inni
í versluninni!" ,Ég skal nú trúa því“, svarar
Holzmann, ,en hvers vegna í ósköpunum vild-
irðu þá að við fæmm út úr búðinni?“. ,Nei, þú
misskilur mig, segir þá María með ákefð í
röddinni, ,ég varð fyrir svo miklum vonbrigð-
um ... með þig!“ Holzmann er þrumu lostinn.
,Já“, bætir María við til skýringar og er
greinilega í mildlli geðshræringu, ,þú brýndir
röddina. Hegðun þín var fyrir neðan allar
hellur!" Holzmann er ráðþrota. I augum Mar-
íu og landa hennar missti Holzmann stjórn á
skapi sínu, brýndi röddina og varð sér þannig
opinberlega til skammar. Frá sjónarhóli Holz-
manns eyðilagði starfsfólkið hins vegar hring-
ana með því að gera annað en beðið var um,
svo að eðlileg viðbrögð hans sem kaupanda
vom óhulin gremja og skaðabótakröfur. Að
minnsta kosti væm slík viðbrögð eðlileg í
heimalandi hans. Hér stangast á ólík viðmið,
og er því ekki að undra, að til árekstra komi.
Viðmið má skilgreina á eftirfarandi hátt: ,Við-
mið em sameiginlegar reglur eða leiðbeining-
ar um hvaða hegðun er við hæfi hverju sinni.
Við fylgjum viðmiðunum yfirleitt svo vel að
við vitum varla af þeim, en tökum um leið eft-
ir ef þeim er ekki fylgt." (Ian Robertson: Fé-
lagsfræði. Reykjavík: Iðunn 1985. Bls. 52).
Vitneskja um ólík viðmið getur oft komið í veg
fyrir misskilning og árekstra, er rekja má
beint til vanþekkingar á slíkum efnum. Þó að
Filipseyingar tali ensku, klæðist sams konar
fötum og tíðkast á Vesturlöndum, horfi á am-
erískar kvikmyndir, borði sama mat, hlusti á
sömu tónlist o. s. frv., er þó margt í fari
þeirra, sem er öðru vísi, og er hollt fyrir alla
þá, sem einhver skipti eiga við Filipseyinga,
að kunna skil á þeim þáttum, ef ekki á illa að
fara. Nú er hægðarleikur að afla sér upplýs-
inga um hluti, sem á yfirborðinu eru öðru vísi
en maður á að venjast frá heimalandi sínu. Ég
nefni sem dæmi ólíkt mataræði, stundvísi, há-
tíðahald, almennar kurteisis- og umgengnis-
venjur o. s. frv. Þessi atriði eru ótvíræð og
Á HÚSI í baksýn má sjá að stendur ICELAND. Þarna er fyrirtæki sem verslar með loftkæling-
artæki í Davao City.
ééf 'Kyii
samkomulag um það, hvað kalla skuli „mál“
og hvað kalla skuli „mállýsku", þ. e. a. s. hvar
draga eigi mörkin í einstökukm tilvikum [sjá
nánar um þetta efni t. d. hjá Curtis D. McFar-
land: A linguistik Atlas of the Philippines.
Tokyo 1980 (Study of Languages and Cult-
ures of Asia & Africa. Monograph Series No.
15)]. Ég hef orðið var við, að margir virðast
halda, að spænska sé enn töluð að einhverju
ráði á Filipseyjum. Landið var að vísu spænsk
nýlenda í rúmar þrjár aldir, en mál nýlendu-
herranna náði aldrei neinni útbreiðslu á með-
al þorra fólks. Núna hefur spænska einungis
sögulegt gildi á Filipseyjum (kemur að gagni
við sagnfræðilegar rannsóknir, skjalalestur
og þess háttar). Spánverjar leggja grundvöll-
inn að sameiningu Filipseyja. Spánverjar
lögðu landið undir sig á 16 öld og nefndu eyj-
arnar Filipseyjar til heiðurs spænska krón-
prinsinum Filipi, syni Karls V. keisara (þeim,
sem Marteinn Lúther átti í erjum við á sínum
tíma). Spánverjar settust aldrei að á eyjunum
í stórum stíl. Þeir höfðu fámennt setulið, og
hefðu eyjaskeggjar getað varpað hinum er-
lendu boðflennum á dyr, ef þeir hefðu verið
samtaka í þeirri viðleitni. En vegna tungu-
málaöngþveitis og skorti landsmanna á til-
finningu fyrir sameiginlegum hagsmunum
áttu Spánverjar í litlum erfiðleikum með að
koma vilja sínum fram, en hann beindist fyrst
og fremst að því að kristna eyjaskeggja og
þarfnast ekki sérstakrar túlkunar. Frávik af
þessu tagi skulum við því nefna ,opin frávik“.
Þau valda litlum eða engum vanda. Öðru máli
gegnir um frávik, sem mönnum er alls ekki
ljóst að séu fyrir hendi! Slík frávik kalla ég
,falin frávik". Þessu síðamefnda má líkja við
viðræður tveggja mann, sem nota ákveðið
orð, en orðið hefur ólíka merkingu í meðför-
um beggja. Ef viðmælendur eru sér ekki með-
vitaðir um þennan mismun, erSmisskilningur
óhjákvæmilegur. I þessari grein er ætlunin að
íjalla um gildismat og nokkur viðmið á Filips-
eyjum, sem teljast verða ólík því, sem við eig-
um að venjast hér á landi. Ósamstæð menn-
ingarheild og tungumálaöngþveiti. Áður en
lengra er þó haldið, þykir rétt að taka skýrt
fram, að Filipseyingarar eru ekki samstæð
menningarheild í sama skilningi og íslending-
ar. Fjölmargir þjóðflokkar búa á eyjunum,
sem alls eru rúmlega 7100 tálsins. Töluð eru
meira en 100 (!) mál og mállýskur í landinu,
og hefur slíkt mikla erfiðleika í fór með sér,
þegar byggja á upp heilsteypt þjóðríki.
Tungumálaöngþveitið sést best á því, að
heimildum ber sjaldan saman um, hversu
mörg mál séu yfirleitt töluð í landinu! Töl-
fræðilegar upplýsingar um þetta efni eru
mjög á reiki, og eru ástæður einkum tvenns
konar: Við talningu eru notaðar ólíkar aðferð-
ir (manntalsskýrslur, skoðanakannanir, o. fl.),
og meðal málfræðinga ríkir ekkert endanlegt
UNGAR kennslukonur frá Davao City á
Mindanaó. Á bolnum stendur: „Við erum
stoltar af því að vera Filipseyingar". Þjóðern-
isrembingur eins og við þekkjum hann sum-
staðar í Evrópu og á íslandi, er ekki til hér.
Útlendingar eru alltaf velkomnir. Filipseying-
ar eru rómaðir fyrir gestrisni og algengt ef
næturgest ber að garði, að heimafólk gangi
úr rúmi og sofi á gólfinu til þess að gesturinn
geti sofið í mjúku rúmi
nýta síðan legu landsins og auðlindir til eigin
þarfa. Kirkjan varð fljótlega afar valdamikil
stofnun í landinu. Gegndi hún einkum þrenns
konar hlutverki: Hún var fulltrúi hins verald-
lega valds úti á landsbyggðinni. Kirkjan hafði
yfirumsjón með uppeldis- og menntamálum í
landinu, og prestar sáu um að móta hugarfar
fólks og sætta það við kvaðir og skyldur ýmiss
konai’, sem hinum veraldlegu yfii-völdum datt
í hug að leggja á fólk. Á nýlendutíma Spán-
verja (1565-1898) kom til stöðugra uppreisna
allan tímann. En óeirðir þessar voru svæðis-
bundnar og þess vegna máttlausar, þegar á
heildina er litið. Áttu því Spánverjar auðvelt
með að bæla þær niður. Undantekning frá
þessari reglu eru þó múhameðstrúarmenn í
suðvesturhluta landsins. Áður en Spánverjar
komu til Filipseyja, höfðu múhameðstrúar-
menn frá Malakkaskaga (Malaysíu) og
Indónesíu stundað þar trúboð í hartnær hálfa
aðra öld og orðið vel ágengt. Höfðu mú-
hameðstrúarmenn þegar byggt upp stjónkerfi
á nokkrum stöðum í landinu, m.a. á Luzon,
stærstu eyjunni í norðri. Fyrir ágangi Spán-
verja urðu þeir að hörfa aftur suður á bóginn
og takmarka athafnasvæði sitt upp frá því við
eyjarnar í suðri. Tókst Spánverjum aldrei á
hinum langa nýlendutíma að ráða niðurlögum
múhameðstrúarmanna að fullu. Fólk þetta
hefur varðveitt einkenni sín og baráttuvilja
allt fram á okkar daga. Hluti þess berst enn í
dag með vopnavaldi fyrir aukinni sjálfsstjórn
í suðurhluta landsins. Nær daglega má lesa
fréttir um vopnaskak, mannrán og blóðsút-
hellingar í þessum landshluta (Mindanaó).
Þegar á heildina er litið, leikur þó enginn vafi
á því, að það voru Spánverjar, sem lögðu
grundvöllinn að sameiningu Filipseyja með
því að gera Manila að höfuðborg og koma þar
á miðstjórnarkerfi fyrir allt landið. Kaþólksa
var gerð að ríkistrú og spænska að ríkismáli.
Enn þann dag í dag er yfirgnæfandi meirhluti
landsmanna kaþólskrar trúar, og á kirkjan
enn gífurlega stóran þátt í lífi fólks. Spænsk
áhi-if eru nú mest áberandi á sviði trúmála,
hátíðahalds og nafngifta, en margir Filipsey-
ingar bera spænsk nöfn. Mál nýlenduherr-
anna, spænskan, náði hins vegar aldrei neinni
útbreiðslu á meðal þorra fólks, og er t. d. talið
að ekki hafi nema um það bil 2% landsmanna
kunnað spænsku, þegar Spánverjar misstu
eyjarnar í hendur Bandaríkjamanna árið
1898. Skiptin urðu með þeim hætti, að Spán-
verjar höfðu farið í stríð við Bandaríkjamenn
út af Kúbu, og lauk þeirri viðureign þannig,
að Spánverjar misstu Kúbu og Filipseyjar í
hendur Bandaríkjamanna. [Um þessa atburði
og önnur atriði, sem snerta beint stjórnmál og
sögu landsins, verður fjallað um seinna í sér-
stakri grein.] Enska eða filipínó? Þegar
Bandaríkjamenn tóku við stjórnartaumunum
laust fyrir síðustu aldamót, gerðu þeir ensku
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 1997